Morgunblaðið - 31.01.1993, Blaðsíða 9

3B 89
RÉTTUR MMHIR
R RETTIIM STÍfl
eftir Ragnar Garðarsson
Með afsögn Poul Schluters, forsætisráðherra Danmerkur
1982-1993, er síðasti stjórnmálaleiðtoginn af þeim þremur,
sem mörkuðu dýpst spor á hægri væng stjórnmálanna á
síðasta áratug, fallinn. Poul Schliiter skipar sér sess með
þeim Ronald Reagan, Bandaríkjaforseta 1980-1988, og Mar-
gréti Thatcher, forsætisráðherra Breta 1979-1990, ekki ein-
göngu vegna langsetu hans á valdastóli, heldur ekki síður
vegna þess að honum tókst að breyta ýmsu í valdatíð sinni.
Menn verða að líta á valdatíð
Poul Schluters í ljósi
þeirrar bylgju sem þá
gekk yfir flest vestræn
ríki og gætir enn í dag.
Valdataka þremenning-
anna í löndum sínum,
Bretlandi, Bandaríkjun-
um og Danmörku, var birtingar-
mynd hægribylgjunnar sem á þess-
um árum fór um Vesturlönd. Menn
voru farnir að setja spurningar-
merki við eyðslustefnu, skattpín-
ingu og ráðaleysi í efnahagsmálum
og ítök sérhagsmunahópa á starf-
semi ríkisvaldsins. í staðinn var
leitað leiða til þess að beita í aukn-
um mæli hinum frjálsa markaði
við úrlausn margvíslegra sameig-
inlegra verkefna. Þessi viðleitni
fékk meðal annars viðurnefnið
einkavæðing, eitt af lykilorðum í
þessarri stefnu, og hefur æ síðan
verið eftirlætisverkefni stjómvalda
víða meðal vestrænna ríkja.
Spyrja má hvers vegna borgara-
legu öflunum í Danmörku hefur
tekist að halda völdunum svo lengi,
sem raun ber vitni, við mjög erfið-
ar aðstæður. Borgaraflokkarnir í
Svíþjóð, sem komust til valda á
þessum árum, voru sundraðir og
gáfust upp eftir slæman árangur,
Chirac í Frakklandi gat ekkí starf-
að með Mitterand forseta og í
Þýskalandi varð í rauninni ekki
mikil stefnubreyting þegar Kohl
leysti Smith frá völdum.
í Danmörku gerðist það að fjór-
ir borgaraflokkar mynduðu minni-
hlutastjórn með stuðningi tveggja
annarra borgaraflokka, en þeir síð-
asttöldu gátu ekki einu sinni setið
saman á fundum vegna ósamlynd-
is. Aðalsmerki þessarar stjórnar,
sem kennd var við fjögurrablaða
smára, var að koma jafnaðarmönn-
um frá völdum og
áhrifum. Varð
hún í mörgu að
sigla á milli skers
og báru, fyrst
semja sín á milli,
síðan hefja við-
ræður í sitt hvoru
lagi við Framf-
araflokkinn og
Róttæka vinstri-
flokkinn.
Þar sem einu
áhugamál Fram-
faraflokksins
voru skattalækkanir og róttækir
niðurskurðir á opinberum útgjöld-
um og Róttæki vinstriflokkurinn
leit á það sem hlutverk sitt í dönsk-
um stjómmálum að tengja borg-
araöfl og vinstriöfl, er ekki að
undra að Fjögurrablaða-smáranum
Svipmynd
af Poul SchlSter,
fyrrum forsætisráð
herra Danmerkur
skyldi spáð aðeins nokkurra mán-
aða lífí. Ekki bætti úr skák að
verkefnin sem fyrir lágu vora mjög
aðkallandi.
Aður höfðu jafnaðarmenn sjálfir
úrskurðað stefnu sína gjaldþrota
með hinni frægu yfirlýsingu um
heljarþröm og þeir gáfust upp af
sjálfsdáðum að kveldi 9. september
1982. Þá höfðu vandamálin hrann-
ast upp, verðbólgan komin vel á
annan tug prósenta, útlánsvextir
orðnir 22 %, hallinn á ríkissjóði
næstum því 10% af þjóðarfram-
leiðslunni, erlendar skuldir fóra örú
vaxandi, hagvöxtur var orðinn nei-
kvæður og atvinnuleysi komið yfír
10% vinnufærra manna. Með öðr-
um orðum hafði martröð hagfræð-
inga og stjórnmálamanna um það
sem þeir kalla „stagflation" orðið
að veruleika, þ.e. efnahagsleg
stöðnun samtímis mikilli verðbólgu
og háu vaxtastigi. Alþjóðlegar fjár-
málastofnanir bragðust við með
því að rýra lánstraustsstuðla Dana.
Jafnaðarmenn skildu því við efna-
hagsmálin í ijúkandi rúst og það
var sá arfur sem Poul Schlúters
og samstarfsmenn hans tóku við.
Til þess að halda saman minni-
hlutastjóm við slíkar aðstæður og
samtímis að takast á við gífurlega
erfið verkefni, verður að vera
óvenju útsjónasamur og klókur
stjómandi í forsæti.
Þegar sjónarmiðin spönnuðu
jafn vítt svið og starfsgrundvöllur
Fjögurrablaða-smárans bar vitni
um, var nauðsynlegt að gleyma
harðsoðnum hugmyndafræðileg-
um kreddum og í staðinn einbeita
sér að því að sætta sjónarmið og
ná árangri. Fræg eru ummæli Poul
Schlúters um að hugmyndafræði
væri drasl og að hann væri ekki
svo mikill íhaldsmaður að skaðlegt
væri. Víðsýn við-
horf hans til sam-
starfsins og
óþijótandi vilji til
þess að hindra
jafnaðarmenn í
að komast aftur
til valda, gerðu
hann að óumdeil-
anlegum leiðtoga
og sameiningar-
tákni borgara-
legra afla í Dan-
mörku. Skýrast
verður þessi af-
staða þegar litið er á sérbókanirn-
ar 23 sem Danir þurftu að koma
fyrir í ályktunum og samþykktum
NATO vegna afstöðu Róttæka
vinstriflokksins og stefnubreytingu
Jafnaðarmannaflokksins til kjarn-
orkuvopnauppbyggingarinnar í
Schliiter gefst nú væntanlega fleiri
tækifæri en áður að sinna áhugamáli
sínu, golfinu.
Evrópu. í þessum mikilvægu mál-
um lenti ríkisstjórnin 23 sinnum í
minnihluta vegna þess að Róttæki
vinstriflokkurinn sveigði um stund-
arsakir yfir á band stjórnarand-
stöðunnar. Þetta voru meira en
nægar ástæður til þess að leysa
upp ríkisstjórnina og/eða efna til
kosninga, sem einmitt var mark-
mið stjórnarandstöðunnar, frekar
en að reka ábyrga utanríkisstefnu.
Poul Schlúter neitaði að láta þessa
óábyrgu utanríkisstefnu trufla sig
í sögulega mikilvægu hlutverki
sínu við að endurreisa danskt efna-
hagslíf.
Hann sameinaði ekki aðeins
krafta hinna sex sundraðu borg-
aralegu þingflokka við þetta verk-
efni. Persónulega framkoma hans
og yfiriýsingar endurspegluðu
augljóslega nýja bjartsýni og
áræðni sem í sjálfu sér átti þátt í
því að endurreisa tiltrú
margra þegna hans á framtíðina
og von um batnandi Iqör. Á fyrstu
dögum hans sem forsætisráðherra
lýsti hann því yfír að verkefni hans
væri að gera það auðveldara að
vera Dani. Þegar efnahagsaðgerð-
irnar smám saman fóru að skila
sér, sagði hann: „Það gengur alveg
ótrúlega vel“. Þjóðin fylltist bjart-
sýni og það átti mikinn þátt í vel-
gengni hans og ruddi veginn fyrir
nauðsynlegar og erfiðar efnahags-
aðgerðir.
Þessara sálfræðilegu þátta gæt-
ir alveg frá upphafí stjórnarskipt-
anna síðsumars 1982, og það eru
ekki miklar ýkjur að næstum því
samdægurs valdatöku Fjögurrara-
blaða-smárans fór dæmið að snú-
ast við. Hlutabréfamarkaðurinn
tók við sér undir eins með gengis-
hækkunum og á nokkrum vikum
féllu vextir á skuldabréfum um
helming (úr 22% í 12%), eingöngu
vegna þess að menn sáu fram á
bjartari tíma. Á tíu árum hefur
allt nema eitt í efnahagslífí Dana
snúist við: Viðskipta- og greiðslu-
jöfnuður gagnvart útlöndum hefur
snúist frá mínus í plús, skuldirnar
gagnvart útlöndum hafa farið hríð-
lækkandi, verðbólgan er milli 1%
og 2%, vextir era um 10% og
danska krónan orðin einn sterkasti
gjaldmiðillinn í Evrópu. Það eina
sem skyggir á þennan stórkostlega
árangur er 300 þúsund atvinnu-
leysingjar, sem eru um 10% vinnu-
færra manna, en um miðbik ára-
tugarins var atvinnuleysi 6-7%.
Þau afdrifaríku áhrif, sem þessi
áratugur hefur haft á danskt þjóð-
félag, endurspeglast skýrt í stefnu-
breytingum hjá stjórnarandstöðu-
flokkunum tveimur, Jafnaðar-
mannaflokknum og Sósíalíska
þjóðarflokknum. Sá síðarnefndi,
sem ætíð hefur verið stjómarand-
stöðuflokkur, hefur lagt fyrir róða
marxísku kreddunum í stefnuskrá
sinni og í staðinn viðurkennt gagn-
semi markaðsaflanna í einhverri
mynd. Sá fyrmefndi, sem er orðinn
nýr stjómarflokkur eftir fall ríkis-
stjórnar borgaraflokkanna, er í
rauninni búinn að taka upp stefnu
borgaraflokkanna í efnahagsmál-
um og hann hvorki getur né ætlar
sér að hrófla svo að nokkra nemi
við efnahagsstefnunni nema það
stefni efnahagsundrinu í hættu. Á
sama hátt og Fjögurrablaða-smár-
inn var í byijun níunda áratugarins
sakaður um að vera einvörðungu
umsjónaraðili hins „sósíaldemó-
kratíska" þjóðfélags, sökum þess
hversu hægt miðaði í umbótaátt,
virðist allt benda til þess að jafnað-
armenn muni nú taka við gjör-
breyttu búi, en verða sjálfír að
sætta sig við að leika hlutverk
umsjónarmannsins í þjóðfélagi sem
er meira í anda borgaraflokkanna.
Annars munu þeir fljótlega enda í
sömu ógöngum og þeir gáfust upp
á 1982 og leiddi af sér áratug í
stjórnarandstöðu.
Sagan um Poul Schlúter og fer-
il hans sem forsætisráðherra sýnir
svo ekki verður um villst hversu
mikilvægt það er fyrir velgengni
og langlífí samsteypustjóma, sér-
staklega minnihlutástjóma, að til
' forystu séu kosnir menn sem valda
þeirri erfíðu listgrein að laða sam-
an og sætta mismunandi sjónar-
mið, finna sameiginlega snertifleti
og vera samt leiðandi afl.
Poul Schlúter var réttur
maður á réttum
stað og tíma.
Hann varð
ótvíræður leið-
togi borgara-
legra afla í Dan-
mörku, tókst að
jafna út ágrein-
ingsefni með ein-
stakri lagni, vél-
heppnuðu orðav-
ali, óbilandi bjart-
sýni og kímnigáfu.
Mikilvægi hans sem
leiðtoga krystallast
hvað skýrast í þeirri
staðreynd að með af-
sögn hans sem for-
sætisráðherra er ríkis-
stjórn borgaraflokk-
anna fallin. Honum tókst að afla
sér og stjórn sinni trausts og virð-
ingar langt út fyrir raðir eigin
flokks og ríkisstjómar. Þegar hans
nýtur ekki lengur við hafa Róttæki
vinstriflokkurinn og aðrir miðju-
flokkar séð sér fært að biðla til
samstarfs við Jafnaðarmanna-
flokkinn og þannig stuðla að
stjórnarumskiptum í Danmörku.
Með Poul Sehlúter er mikill og
merkur stjórnmálamaður farinn
fyrir lítið og mörgum verður tví-
mælalaust eftirsjá að honum.
Höfundur er sljórnmálafræðingur
og var lengi búsettur i Danmörku.