Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.1963, Blaðsíða 1

28. tbl. — 6. október 1963 — 33. árg.
um öðru
nokkurs annars manns, og hafði í hót-
unum að segja aí sér.
Slíkar hótanir hafði hann í frammi
hvað eftir annað um ævina. í heilt ár
lét hann völdin í hendur Tartarahöfð-
ingja, sern leyfðist að sitja í hásætinu
og kalla sig Símeon zar, enda þótt ívan
færi raunverulega með völdin. Og í
hvert skipti sem hann hafði við or'ð að
segja af sér, gerði hann ýmsar ráðstaf-
anir til að flytjast til Englands.
Ir egar Rússar líta yfir ófriðlega
sögu sína, minnast þeir ekki ívans með
neinum viðbjóði. Þeir vorkenna hon-
um miklu fremur en hata hann, og þeir
minnast landvinninga hans og þess,
hvernig stór fiæmt af Sxberíu opnuðust
anni líkur
íí
il skamms tíma hefur ívan keis-
ari IV — þekktur undir nafninu ívan
grimmi — legið í skrautlegri kistu i
domkirkju Mikaels erkiengils í Kreml,
við hliðina á syninum sem hann myrti
sjálfur. Nú hefur líkið verið tekið upp
og læknar eru að rannsaka beinin. Sam
kvæmt bráðabirgðaskýrslu hefur hann
ekki verið fríður — andlitið breitt,
vangasvipurinn hvass og líkamshæðin
6 fet og 3 þumlungar.
Skýrsla þessi segir okkur ekkert, sem
ekki var þegar vitað. Samtíma sagnii
lýsa honum sem grannvöxnum og slána
legum manni, með hátt enni og hvasst
arnarnef, og augu svo náin, að jafnvel
á unga aldri var hann líkastur gammi
á svipinn. Hann var álútur, alltaf i
vandræðum með hendurnar á sér, og
göngulagið var álappalegt. Rautt skegg-
ið var alltaf úfið, yfirskeggið of langt,
er, kollurinn rakaður. Útlitið var næst-
um hlægilegt, en það var hegðun haris
ekki.
Rc
Lússar kölluðu hann fvan Grozný
leitt af orðinu groza, sem þýðir þrumu-
veður. Og hvar sem hann fór, stóðu
af honum þrumur og eldingar. Röddin,
limaburðurinn og hreyfingarnar gáfu
til kynna, að þarna fór maður, frá-
brugðinn öilum öðrum, sem lifði eim
og undir' martröð. Aldrei sást hann
brosa, en stundum rak hann upp ískr-
andi hlátur. Röddin var há og hvín-
andi, og hann bar óðan á, rétt eins og
honum leiddist að tala og vildi hxústa
það af sem allra fyrst.
Hann virðist hafa hatað fylgdarliðið,
sem jafnan var kringum hann, og liðið
skást þegar hann gat verið einn, í þung-
um þönkum, og fékk þá stundum þung-
lyndisköst, sem létti ekki fyrr en hann
hafði framið eitthvert morð eða ofbeld-
isverk. Hann elskaði ekki heiminn.
Hann á einu sinni að hafa sagt: „Taktu
hláturinn frá okkur, ó Guð, og gefðu
mér grát og kveinstafi, því að sannar-
lega er þessi veröld, ógeðsleg og and-
styggileg“.
E
I nda þótt við þekkjum hann nógu
vel til að kannast við hann, ef hann
birtist okkur, 'vitum við miklu minna
um hann en okkur gæti langað til.
Þekking okkar á honum byggist á
munkaskrifum og réttarskjölum og frá-
sögnum erlendra gesta við hirð hans,
en mikill fróðleikur um hann hefur far-
ið forgörðum. Við höfum ítarlegar frá-
sagnir af stjórn Elízabetar drottningar,
sem var uppi á sama tíma (og hann
átti vinsamleg samskipti við), en sann-
anlegur fróðleikur um ívan má heita
hreinasta óvera. Heil ár líða svo, að
hann hverfur algerlega í skuggann og
við höfum litla hugmynd um, hvað hann
hefst að. En svo koma önnur ár þegar
Eftir Robert Payne
hann er fi-emst á sviðinu og við vitum
óþarflega vel um athafnir hans.
'ann var fæddur árið 1530, sonur
Vasilís III, stórhertoga af Moskvu, en
sonarsonur ívans III, sem þekktur er
undir nafninu ívan mikli, en hann hafði
kvænzt býzanskri prinsessu að nafni
Sofía Paleólóga, bróðurdóttur síðasta
býzanska keisarans, Konstantinosar XI. í
æðum hans rann sænskt, grískt, finnskt
og Tartara-blóð. Hann var þriggja ára
þegar faðir hans lézt, og æska hans
var stöðugur ótti við tilsjónarmennina,
sem gerðu það sér til gamans við há-
tíðleg tækifæri að setja hann í hásætið
í höllinni miklu í Kreml, og ávarpa
hann sem stórhertogann af Moskvu og
auðsýna honum lotningu — en næsta
dag hafðist hann svo við í loftlausu
hallar-hrófatildri, og þá var lokið allri
kurteisi hjá þessum aðalsmönnnum, sem
voru að velta því fyrir sér, hvort þeir
ættu að setja hann á.
Aðal-áhugamál hans var sagnfræði,
og uppáhaldslesefni Konungabækurnar
og saga býzanska keisaradæmisins, sem
hann vonaði að endurreisa, og sá þá í
arda sjálfan sig sem eftirmann Konst-
antínosar og keisaranna. Þegar hann
svo komst til valda, sautján ára gamall
kallaði hann sig Zar (Cæsar), og var
fyrsti einvaldi Rússa, sem þann titil
bar.
En hann varð fyrstur á fleiri svið-
um. Hann var fyrsti Rússi, sem kom á
fót prentsmiðju, og fyrstur til að kalla
saman þjóðþing,- Zemsky Sobor, og
fyrstur til að hrekja burt óaldarflokka
Tartara, og leggja Kazan og Astrakhan
undir ríkið. Þá var hann á þrítugsaldi-i.
A æpum mánuði eftir að ívan var
orðinn keisari, kvæntist hann hinni 'und
ui’fögru Anastasíu Romanov, en sú ætt
átti síðar eftir að komast til valda í
landinu. Hann var þrítugur, þegar hún
dó, og söknuður hans var takmarkalaus.
Hann var jafnvægislaus, samvizkulaus,
hataði heiminn og sjálfan sig, og nú
jukust þessir gallar hans um allan helm-
ing. Þegar hann var ásakaður um að
haga sér eins og reiðarþruma, svar-
aði hann, að byrði sín væri þyngri en
þeim á stjórnarárum hans, miklu frem-
ur en glæpa hans. Stundum var það, að
eftir að hafa framið morð í ofsabræði,
bað hann sálir hinna myrtu fyrirgefn-
ingar, og til er einkennileg bænabók,
þar sem hann skráði nöfn þessa fólks
og fór þess á leit, að sálumessur og dag-
legar fyrirbænir færu fram, þeirra
vegna:
„Vegna nunnunnar Evdoxíu, einu
nunnunnar, sem hefur verið drekkt
samkvæmt boði keisarans, og vegna
nunnunnar Maríu og Alexandríu . .“
„Vegna Popovs og konu hans, tveggja
sona og dætra. . “
„Vegna fólksins frá Pskov, karla,
kvenna og barna .. alls 700 manns“.
Og þannig áfram, blaðsíðu eftir blað-
síðu.
ívan var hryggur og kvalinn á sama
hátt og Fjodor Karamasov hjá Dostój-
evskí. Eðlilegt ástand hans var að vera
þunglyndur og úrvinda og haldinn
sjúklegri reiði gegn öllu mannkyni, og
við þessu varð ekkert gert. Ekki stoð
uðu heldur neitt þessar sjö konur, sem
hann átti, og þær fjörutíu hjákonur,
sem hann hafði á sínum snærum. Und-
ir ævilok sín 'trúði hann, að Lady Mary
Bastings sem' var frænka Elízabetar
drottningar, gæti læknað hann af þess-
um kvölum og sektarkennd, en hún hafn
aði bónorði hans og það var síðasti ósig-
ur hans af mörgum.
Framhald á bls. 12
Ivan (jiiuum: „Tuktu hiáturinn frá okkur, ó, Guð.