NT - 19.05.1985, Blaðsíða 14

■ Margir Bandaríkjamenn töldu Dwight D. Eisen-
hower besta forseta eftirstríðsáranna.
Sunnudagur 19. maí 1985 14
■ Heimsstyrjöldin gerði Bandaríkjunum kleift að ná fram
fullri hagnýtingu framleiðslukerfisins, en það hafði hvorki
Franklin Roosevelt né New Deal tekist. Bandaríkin
framlciddu 60% af heildariönuðarframleiðslu jarðar í
stríðslokin (og það þrátt fyrir að þar byggju aðeins 6%
jarðarbúa). Heildarframleiðsla jókst í Bandaríkjunum á
stríðsárunum, einnig framleiðsla til almenningsþarfa, þrátt
fyrir að 12 milljónir manna væru undir vopnum 1945.
Atvinnuleysi var horfið, og trúin á framtíð Bandaríkjanna
hafði styrkst að mun.
■ Kosningarnar 1948 voru taldar unnar fyrirfrain. Blaðið
Chicago Daily Tribune sem studdi repúblikanann Dewey
gekk jafnvel sV'o langt að forsíðufyrirsögnin Dewey sigrar
Truman var prentuð á öllu upplaginu 4. nóvember og það
þrátt fyrir að úrslit væru ekki ráðin. Truman sigraði þö gegn
öllum líkum og spádóinum.
Bandaríkin eftir 1945
Kafli úr ritröð AB,- „Saga mannkyns“ sem senn kemur út í 15 bindum
Bandaríkin höfðu losnað við þá
eyöileggingu á landi og atvinnuvegum
scm orðið hafði hlutskipti annarra
styrjaldarþjóöa. Engin sprengja hafði
falliö á New York, Detroit eða
Pittsburgh. Bandaríkin höfðu misst
um 300.()()() manns í stríöinu. Þetta
var tilfinnanlegt, cn þó smáræði í
samanburöi við e.t.v. 20 milljónir
manna sem fallið höfðu í Sovétríkun-
um. Stríðið hafði styrkt ríkið og staða
þess þá var einstæð í heiminum.
Efnahagslegur styrkleiki Bandaríkj-
anna 1945 var slíkur að landið hefur
hvorki fyrr né síðar náð því stigi.
Á 6. áratugnum tóku Vestur-Evr-
ópulönd og Japan auk Sovétríkjanna
smám saman að vinna upp forskot
Bandaríkjanna. Hagvöxtur var
reyndar álitlegur í Bandaríkjunum
eftir 1945, en hann var meiri í öðrum
löndunt og þá einkum í Japan og
Vestur-Þýskalandi. Áhrif þessa urðu
þau að staða Bandaríkjanna sem
efnahagslegs heimsveldis varð smám
saman lítt sannfærandi. Bandaríkin
áttu óbeinan þátt í þessari þróun með
Marshallaðstoðinni og fjármagns-
tlutningi til Evrópu, en afleiðingarnar
tóku fyrst að koma í Ijós fyrir alvöru
eftir 1965.
Búið var í haginn fyrir atvinnulíf á
friðartímum með sérstakri af-
vopnunarlöggjöf (Servicemen's Re-
adjustment Áct 1944, nefnd „G1
Bill of Rights", réltindi hinna hér-
skyldu). Auðvelda átti hermönnun-
um að aðhæfa sig hinum nýju aðstæð-
um er þeir komu heini af vígvellin-
um, með auknu framböði á tækifær-
um til að afla sér menntunar og
endurþjálfunar og hættri heilsugæslu.
Á árunum 1945-1952 var varið yfir 13
milljörðum dollara til menntunarinn-
ar einnar saman. 1‘essi áætlun ein-
kenndist af framsýni og átti sinn þátt
í aö styrkja stöðu Bandaríkjanna á
sviði menntunar og rannsókna.
Fjár til stríðsrekstursins var að
hluta til aflað með skyldusparnaði í
Bandaríkjunum. Afleiðing þessa var
sú aö í stríðslokin kom fram mikil
neysluþörf og kaupgeta sem átti að
auðvelda breytinguna yfir í efnahags-
líf á friðartímum. Breyting á frarn-'
leiðsluháttum var hafin og það m.a. í
bifreiðavcrksmiöjunum í Dctroit
áður en styrjöldinni lauk. Er ákveðin
mettun tók að gera vart við sig árið
1948 var öðru áformi sem vitnaði unt
framsýni hrundið í framkvæmd,
stuðningnum við Evrópuþjóðir skv.
Marshalláætluninni. Þessi aðstoðsem
átti að þjóna langtímamarkmiðum
Bandaríkjanna varð einnig til að
auka framleiðslu í landinu. Ný víta-
mínsprauta kom meö Kórcustríðinu,
vígbúnaður einmitt þegar efnahagslíf
landsins hafði aðhæft sig friðartím-
um.
Efnahagsþróunin mótaðist einnig
af aðgerðum ríkisvaldsins skv. kenn-
ingum um hið blandaða hagkerfi.
Afstaða hinna ýmsu stjórnarstofnana
var reyndar mjög breytileg, og hin
fornu Bandaríki frjálshyggjunnar
sem fólk hélt aö hefðu farið í gröfina
í kreppunni héldu áfram að gefa út
yfirlýsingar um hið eina og sanna
hagkerfi, frjálsan markað og frjáls-
hyggju (laissez faire).
Umbótastefna í andbyr:
frjálslyndir gegn íhaldsmönnum
Friðurinn blés nýju lífi í íhaldssam-
ar hugmyndir. Hreyfanleikinn sent
einkenndi þátttöku Bandaríkjanna í
alþjóðamálum á síðari hluta 5. ára-
tugarins átti sér ekki hliðstæðu á sviði
innanríkismála. Truman forseti sem
lagði fram metnaðargjarnt frumvarp
um endurbætur á því sviði taldi sig
vera að leiða stefnumál Roosevelts-
tímabilsins til lykta, en mátti horfa
upp á það stranda á þinginu. Þetta
varð eitt af helstu einkennum á innan-
ríkismálum í Bandaríkjunum eftir
lok stríðsins. Þar voru átök milli
framkvæmdavaldsins sem barðist fyr-
ir umbótum og breytingum og íhalds-
sams þings sem barðist við að halda
ríkisútgjöldum niðri og að takmarka
valdsvið alríkisstjórnarinnar.
Taka ber fram að þau skil sem
skiptu mönnum í frjálslynda og
íhaldsmenn voru þverpólitísk og
skiptu bæði demókrötum og repúblik-
önunt. Bandarísk frjálslyndisstefna
fclur í sér hugntyndir um athafnasama
alríkisstjórn, félagslegar umbætur og
afskipti af efnahagslífi landsins. Hug-
ntyndir um viðhaldsstefnu fela í sér
takmarkað hlutverk alríkisstjórnar-
innar í Washington, verulegt sjálf-
stæði einstakra fylkja og varfærni að
því er varðar umbætur og afskipti af
efnahagsmálum. Frjálslyndir telja
það hlutverk samfélagsins að móta
þær aðstæður sem geri borgurununt
kleift að notfæra sér möguleika sína.
íhaldsmenn telja frelsi fyrst og fremst
nterkja lausn frá hættunni á íhlutun
stjórnvalda (og þá einkum alríkis-
stjórnarinnar) í málefnum einstakl-
inganna. Frjálslyndir líta á sterkt
ríkisvald („big government") sem
hjálparhönd, en íhaldsmönnum er
það ógnun við frelsi einstaklingsins.
íhaldsmenn höfðu nauöugir viljug-
ir játast undir íhlutun alríkisstjórnar-
innar í kreppunni og heimsstyrjöld-
inni, en litu á þetta senr undantekn-
ingartilvik. Að stríði loknu var sett
fram krafa um að eðlilegu ástandi
yrði aftur komið á.
íhaldsmenn áttu sér mest fylgi
innan repúblikanaflokksins sem hafði
verið í andstöðu við Roosevelt og
hina nýju „gjöf" (New Deal). Þeir
áttu sér einnig talsmenn meðal demó-
krata. Klofningurinn milli íhalds-
ntanna og frjálslyndra innan demó-
krataflokksins kom betur í Ijós er
kynþáttavandamál og málefni verka-
lýðsfélaga tóku að setja svip á umræð-
ur eftir 1945. Repúblikanar og hinir
íhaldssömu demókratar í Suðurríkj-
unum höfðu tekið höndum saman af
og til undir lok 4. áratugarins. Þessi
saga endurtók sig eftir 1945.
Ókyrrðin á vinnumarkaði
og kosningar 1946
Andstaðan gegn Truman grund-
vallaðist ekki eingöngu á þessum
hugmyndafræðilega ágreiningi. Óró-
leiki á vinnumarkaði styrkti endur-
reisn íhaldsafla í sessi.
Verkalýðsfélögunum var það hin
mcsta nauðsyn að notfæra sér hina
sterku samningsaðstöðu sem breyt-
ingin yfir í framleiðslu á friðartímum
(jafnframt væntingum neytenda)
færði verkamönnum umfram rekst-
ursaðila. Krafist var mikilla launa-
hækkana, og á tímabilinu frá því í
nóvember I945 til september 1946
varö bíla- og stáliðnaðurinn og síðar
námugröftur, járnbrautir og siglingar
fyrir barðinu á verkföllunt, sem millj-
ónir verkamanna tóku þátt í (tæplega
5 milljónir tóku þátt í verkföllum
1946).
Verkföllin voru í raun og veru
ópólitísk. Takmarkið var að tryggja
verkamönnum stærri hlut af kökunni,
en ekki að fá eitthvað annað í stað
Itans. Verkamannafélögin í Banda-
ríkjunum höfðu eflst svo frá 4. ára-
tugnum að þau treystu sér til að hefja
baráttu gegn mestu risafyrirtækjum í
iðnaðinum, U.S. Steel og General
Motors.
Ríkisstjórn Trumans lét til sín taka
og tókst að hvetja til tilhliðrana,
einkum frá vinnuveitendum, en
ókyrrðin hafði varanleg áhrif. Rep-
úblikanar lögðu fram frumvarp til
hinna svonefndu Taft-Hartleylaga,
sem voru að lokum samþykkt árið
1947 þrátt fyrir andstöðu Trumans.
Lögin kváðu á um takmarkanir á
pólitísku starfi verkalýðsfélaga og 60
daga frest til samningaumleitana
(forsetinn gat fyrirskipað 80 daga
frest til viðbótar ef „hagsmunum
þjóðfélagsins" var ógnað) frá því að
verkfall var boðað og þar til það gat
hafist.
Óróinn á vinnumarkaðinum hafði
bein áhrif á þingkosningarnar 1946.
Repúblikanar náðu meirihluta í báð-
um þingdeildum, öldungadeild og
fulltrúadeild.
Forsetakosningarnar 1948
og „The Fair Deal“
Staða Trumans veiktist 1946 og
vandamálin jukust. Hinn írjálslynd-
asti armur demókrataflokksins undir
forustu Henry Wallace, fyrrverandi
varaforseta og verslunarráðherra
Trumans, sagöi skilið við flokkinn
ásamt fleiri hópum fyrir forsetakosn-
ingarnar 1948. Suðurríkjademókrat-
ar undir forustu Strom Thurmonds
ríkisstjóra í South Carolina, brugðu á
sama ráð og börðust fyrir „réttindum
fylkjanna". Kynþáttavandamálið
hafði úrslitaáhrif í síðara tilvikinu.
Tilraunir frjálslyndra demókrata til
að auka réttindi hinna hörundsdökku
með löggjöf voru óvinsælar í suðri.
Truman virtist eiga litla möguleika
við kosningarnar. Repúblikanarsam-
einuðust um Thomas Dewey, ríkis-
stjóra í New York, og allir spámenn
spáðu honum sigri. Truman gafst þó
ekki upp. Hann tók baráttuna upp
með ferðalagi um Bandaríkin, hélt
356 ræður og ferðaðist því nær 50.000
km. Segja má að hann hafi unnið
sigur einn síns liðs. Truman fékk 24
milljónir atkvæða, Dewey 22 milljón-
ir og klofningsframbjóðendurnir
Wallace og Thurmond um 1 milljón
hvor.
Truman höfðaði með árangri til
óánægju fólks með skemmdarverk
þingsins á umbótaáætlun hans og
varaði við verðbólgu þeirri sem varð
er verðlagseftirlit stríðsáranna var
afnumið að frumkvæði repúblikana.
Mótleikur forsetans var að leggja
fram viðamikla og heildstæða áætlun
sem hlotið hefur nafnið „The Fair
Deal" (hin réttláta gjöf). Teknar
voru upp kröfurnar frá 1945 um
löggjöf gegn kynþáttamisrétti, kveðið
á um löggjöf um þjóðfélagsmál, verð-
lagseftirlit, stefnu alríkisins varðandi
jarðnæði, opinber störf og byggingu
íbúðarhúsnæðis og auk alls þessa var
afnám Taft-Hartleylagánna boðað.
■ Verkalýðsfélög höfðu átt erfitt
uppdráttar í Bandaríkjunum fvrir
1945. Walter Reuther (1907-1970)
vann mikið starf í þágu verkalýðs-
hreyfingarinnar, en hann var formað-
ur sambands verkamanna í hifrciöa-
iðnaðinum og síðar einnig CIO sam-
takanna. Áriö 1955 tókst Reuther
ásamt George Meany (1894-1980),
forinanni AFL, að sameina verka-
lýðsfélögin innan landssamtaka.
Reuther barðist gegn veldi yfirmanna
og glæpamanna innan verkalýðs-
hreyfmgarinnar. Mynd Elia Kazans
Við höfnina (On the Waterfront
1954) bar vitni um að spiliing þekktist
í þessum samtökum, en þar leikur
Marlon Brando ungan mann sem
gerir uppreisn gegn burgeisum í
verkalýðsfélögunum.