Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.2008, Blaðsíða 2

2 LAUGARDAGUR 26. JÚLÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Stytta
útgáfan
Eftir Kristján B. Jónasson
kbjonasson@gmail.com
Það fyrsta sem mætir manni á flugvéla-tröppunum er lykt af viðarkolum.Hún er ekki ágeng og bensínmettuðeins og íslensk úthverfagrilllykt. Hún
er sæt og fínleg líkt og hún berist langt úr
fjarskanum og hafi á leiðinni dregið í sig keim af
jurtum og heitri mold. Þetta er hveralyktin
þeirra. Megnið af íbúum Ouagadougu eldar
matinn sinn með því að brenna viðarkolum og
lurkum. Höfundur Lonely Planet-leiðarbókar-
innar dregur af þessu þá stórkarlalegu ályktun
að „næstum engin“ tré sjáist á 70 kílómetra
breiðu belti um borgina, stórbrotin villa sem er
kannski skiljanleg í ljósi þess að komið hefur í
ljós að bók Lonely Planet um Kólumbíu var rit-
uð án þess að höfundurinn hefði stigið þar fæti.
En auðvitað blasir við að einnar og hálfrarmilljón manna borg, sem auðvitað fer
stækkandi eins og allar borgir heimsins, getur
ekki endalaust treyst á eldivið til að sinna
grunnorkuþörfum fjölskyldunnar. Auðvitað eru
þau með rafmagn, meira að segja frá vatnsafls-
virkjun, en það er sparlega nýtt, því raforku-
verð í Búrkína Fasó er það hæsta í Vestur-
Afríku. Götuljós eru aðeins á meginleiðum,
hverfin eru meira og minna hulin myrkri eftir
sólsetur. En á fullu tungli eru moldartroðning-
arnir raunar furðu bjartir og týrur hér og þar
lóðsa mann áfram, eins og blikkandi innsigling-
armerki. Bílarnir og hin óendanlegi her skelli-
naðra þurfa að sjálfsögðu jarðefnaeldsneyti, en
það hefur margfaldast í verði á umliðnu ári og
yfirmaður Þróunarstofnunar Sameinuðu þjóð-
anna í landinu segir mér að í raun hafi ekki
nema brotabrot af þeim nærri 14 milljónum sem
byggja Búrkína Fasó efni á að knýja farartæki
með sprengivél. Ofan á það bætist að grunn-
fæðutegund íbúanna, hrísgrjón, kostar nú fimm
sinnum meira en hún gerði fyrir ári síðan. Þótt
maður sjái hrísgrjónaakra hér og þar og haldi
þess vegna að ef til vill sé þjóðin sér næg um
grjón, mun svo ekki vera, vart nema 4% af hrís-
grjónaþörf þjóðarinnar er svarað með innlendri
framleiðslu, hitt er flutt inn fyrir gjaldeyri sem
þjóðin á í raun ekki til. Búrkína Fasó hefur að-
eins tvennt að bjóða heiminum: baðmull og gull
og hvorugt í nógu miklu magni til að það hefji
þjóðartekjur upp fyrir fátæktarmörk. Þegar
maður stígur á flugbrautina í Ouagadougu er
maður því kominn til eins fátækasta lands
heims, lands sem naut þess vafasama heiðurs
um árabil að vera sá blettur jarðar þar sem
fæstir kunnu að lesa. Eðlilega spyr maður: Er
eitthvað hægt að gera?
Fyrr í vikunni hófst enn ein umferð Doha-
viðræðanna um lækkun tolla í alþjóðavið-
skiptum. Frá því að viðræðurnar hófust árið
2001 hefur margt áunnist en enn stendur hníf-
urinn í þróunarkúnni, „nýmarkaðslönd“ og það-
an af fátækari frændur þeirra krefjast greiðari
aðgangs fyrir landbúnaðarvörur á mörkuðum
hinna betur stæðu hagkerfa ESB, Norður-
Ameríku og Japan – en fá ekki. Þessar viðræður
snerta einnig íslenska bændur og íslenska neyt-
endur því niðurstaða úr þeim gæti haft umtals-
verð áhrif til framtíðar á beingreiðslukerfi ís-
lensks landbúnaðar og tilhögun innflutnings-
tolla, en eins og jafnan þegar um alvöru atburði
er að ræða umlykur þá móska í fjölmiðlum sem
kemur í veg fyrir að vægi þeirra fyrir jarðarbúa
ljúkist upp fyrir manni. Viðræðunum er ýmist
fagnað á trúarlegum grunni undir kjörorðinu
„áfram alþjóðaviðskipti“ eða menn telja sig sjá
hnattvæðingargrýluna ganga hönd í hönd með
Leppalúða Evrópusambandsins til byggða að
sækja vondu börnin sem spyrna fótum við loka-
sigri kapítalismans.
En í Ouagadougu horfir málið öðruvísi við.Þar er enginn díll versta mögulega niður-
staðan í Doha-viðræðunum vegna þess að það
er einfaldlega ekkert að gerast í viðskipta-
málum þjóðar sem flytur meira og minna allt
inn en hefur nánast ekkert að bjóða í staðinn
nema vöru sem er niðurgreidd af alríkisstjórn-
um og framkvæmdastjórnum USA og ESB til
þess að friða 0,6%–2,5% íbúa sinna ríku landa.
Þótt talsmenn Bandaríkjastjórnar og Evrópu-
sambands haldi því stíft fram að viðræðunar
strandi á þvermóðsku G20-hópsins, sem svo er
nefndur, þar sem Kína, Indland og Brasilía eru í
forsvari, tekur maður meira mark á fulltrúum
smærri hagkerfa Afríku, Eyjaálfu og Mið-
Ameríku. Þeir segja það sama: Við erum þegar
búin að taka til í okkar tollagarði, það er nánast
óhindraður aðgangur fyrir innfluttar vörur í
okkar hagkerfum en við verðum enn sem fyrr
að kljást við höft á innflutningi landbúnaðar-
afurða okkar til ríku landanna sem í ofanálag
knýja niður heimsmarkaðsverð á vörum okkar
með niðurgreiðslum. Fyrir íbúa Búrkína Fasó
er þetta algerlega augljóst mál. Baðmullin sem
þeir flytja út hefur hríðfallið í verði á undan-
förnum árum. Baðmullarframleiðsla í Banda-
ríkjunum er svo stórkostlega niðurgreidd að
framleiðsla frá Afríkulöndum hefur ekki roð við
henni á heimsmarkaði. Þær upphæðir sem
Bandaríkjastjórn ver til niðurgreiðslna á land-
búnaðarafurðum eru stjarnfræðilegar í sam-
anburði við efnahag landa á borð við Búrkína
Fasó. Nú stendur talan í 18 milljörðum dala, en
Bandaríkjamenn hafa raunar gert því skóna að
hún verði lækkuð í 15 milljarða í tengslum við
yfirstandandi samningalotu. Samt er landbún-
aðarframleiðsla í Bandaríkjunum í höndum svo
fámenns hluta þjóðarinnar að hann telst vera
undir einu prósenti. Mikilvægi þessara pró-
sentubrots er hins vegar mikið á stjórnar-
kontórunum í Washington.
Þróunarhjálp og gjafmildi af ýmsum togagagnvart Afríkuþjóðum sunnan Sahara
hefur verið í tísku á undanförnum árum eins og
við höfum glöggt séð af glæsilegum galaveislum
íslenskra auðmanna til stuðnings þjáðum
bræðrum og systrum. Um leið ber mönnum
saman um að aðferðirnar við aðstoðina hafi tek-
ið stakkaskiptum til hins betra. Þótt enn hitti
maður fólk eins og unga stúlku sem ég rakst á
um daginn sem var á leið til Afríku að gefa
„krökkunum þar nammi“ vegna þess að þau
„brjálast alveg“ þegar þau sjá sætindin og
„klifra yfir hvert annað til að gúffa það í sig“, þá
leggja menn æ meiri áherslu á að þróa innviði í
samfélögunum sem koma íbúunum að gagni og
íbúarnir sjálfir taka þátt í að byggja og kalla
eftir. En um leið sér maður glöggt í Afríku-
löndum að einskonar sjálfstæður „þróunar-
atvinnuvegur“ verður til sem erfitt er að skilja
hvernig muni fleyta almenningi þessara landa
áfram til betra lífs. Þar verður að koma til vöxt-
ur vegna alþjóðaviðskipta, réttlátari aðgangur
að mörkuðum fyrir landbúnaðarafurðir sem er
það eina sem flest þessara landa hafa að bjóða.
Yfirmaður Þróunarsamvinnustofnunar SÞ í
Ouagadougu segir að Búrkína Fasó gæti hæg-
lega orðið Mekka jarðarberjaræktar, ef menn
vildu svo, en til þess þyrfti að byggja kæli-
geymslur, leggja vegi, fá stærri vélar til flutn-
inga, koma á reglulegum fraktflugsamgöngum
við Evrópu og svo framvegis. Ekkert af þessu
væri fyrir hendi því það borgaði sig ekki í
augnablikinu. Yrði þetta hins vegar allt að veru-
leika gæti Búrkína Fasó borið nafn með rentu,
orðið „land hinna keiku manna“. Hinn merki
stjórnmálamaður og byltingarforingi Thomas
Sankara gaf landinu þetta nafn og kastaði eldra
nafninu Efri-Volta fyrir róða. Sankara var skot-
inn af fyrrverandi vopnabróður eftir að hafa
tekist einstaklega vel til við að koma lagi á ríkis-
búskapinn, bæta heilsufar íbúanna og taka
fyrstu skrefin í átt að kenna þeim að lesa. Gröf
hans er á óupplýstu bersvæði í útjaðri Ouaga-
dougu þar sem finna má sæta lyktina af eldivið-
inum í ofnum milljónaborgarinnar, blandna
sætum keim af jurtum og mold.
Keikir menn „Þar verður að koma til vöxtur vegna alþjóðaviðskipta, réttlátari aðgangur að mörkuðum fyrir landbúnaðarafurðir.....“
Ouagadougu
» Baðmullin sem þeir flytja út
hefur hríðfallið í verði á
undanförnum árum. Baðmull-
arframleiðsla í Bandaríkjunum
er svo stórkostlega niður-
greidd að framleiðsla frá Afr-
íkulöndum hefur ekki roð við
henni á heimsmarkaði.
FJÖLMIÐLAR
Lesbók Morgunblaðsins Hádegismóum 2, 110 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Ritstjórnarfulltrúi Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýs-
ingar sími 5691111 netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins
Eftir Sigurbjörgu Þrastardóttur
sith@mbl.is
!
Útlent tímarit bað mig að greina frá
uppáhalds Jónsmessusiðnum mín-
um. Ég skrifaði:
„Jónsmessunótt er ein af mögn-
uðustu nóttum ársins, samkvæmt
íslenskri þjóðtrú. Hinar eru nýárs-
nótt, jólanótt og æ, ég man ekki
meir, jú, þrettándinn auðvitað,
sem er síðasti dagur okkar ótrúlega lang-
dregna jólahalds.
Nú, á nefndum nóttum verða yfirnáttúru-
leg öfl merkjanlegri en ella. Álfarnir, til
dæmis, standa í búferlaflutningum á nýárs-
nótt, kýr tala o.s.frv. Jónsmessan er áreið-
anlega gædd ýmsum undrum og furðum
sem ég kann ekki að nefna, en aðallega er
hún frábrugðin hinum þremur vegna birt-
unnar. Heimskautasumarið er einn óslitinn
sólargangur og því tengjast engin dimm öfl
Jónsmessunni – bara björt og bætandi.
Sem leiðir mig að uppáhalds siðnum mín-
um, og raunar þeim eina sem ég tengi um-
ræddri nótt, nefnilega: að velta sér nakinn
upp úr dögginni. Ég veit að tímarit yðar er
ekki af þeirri tegund sem hverfist fyrst og
fremst um nekt, þið verðið því að afsaka
myndmálið, en það er samt ómissandi því
það er það eina sem gerir siðinn áhugaverð-
an. Að velta sér kappklæddur upp úr dögg-
inni væri varla eftirminnilegur siður. Oder?
Nema hvað, hin merkishliðin á þessari
hefð er að ég þekki engan sem fylgir henni.
Ég þekki fólk sem er oft nakið, ég þekki fólk
sem hefur vakað nógu lengi til að sjá dögg
myndast á villtu grasi, ég þekki fólk sem fer
í útilegur, ég fer m.a.s. stundum sjálf í úti-
legur, en ekkert okkar hefur nokkru sinni
gert það. Velt sér nakin upp úr dögginni,
það er að segja. En ef þið mynduð spyrja
einhvern annan af mínu ástsæla þjóðerni,
beinlínis hvern sem er, myndi hann þó
snimmhendis segja ykkur frá þessum frá-
bæra sið og lýsa honum í smáatriðum sem
stæðu í línulegu hlutfalli við strípiáhuga
hans. Ég þori samt að veðja að enginn að-
spurðra gæti útskýrt til hvers siðurinn er.
Ég get sagt ykkur það. Að velta sér upp úr
dögginni hreinsar líkamann af hvers kyns
sjúkdómum og varnar því að maður veikist í
heilt ár á eftir. Það var nefnilega forn trú að
um hásumar, á Jónsmessunni, yrði flóra
landsins gædd sérstökum kröftum sem
gætu hjúpað líkamann ósýnilegri vernd.
Þetta, ef við spáum í það, er magnað trix
sem gæti sparað manni marga ferðina í apó-
tekið – tala nú ekki um til sérfræðilækna og
sálfræðinga – þannig að mér er hulin ráð-
gáta hvers vegna þjóðin tekur sig ekki til,
strippar í einni samræmdri hreyfingu og
rúllar sér fram af næstu brún. Það myndi
komast í heimsfréttirnar. Ekki nakta þjóð-
in, enda hefur heimspressan úr nægu kyn-
svalli að moða, heldur fyrirsögnin: Enginn
veikur á Íslandi í heilt ár!
En þá myndum við líklega fljótt drukkna
í pirrandi bylgju heilsutúrista, og þar sem
við stöndum þegar klofblaut í hafsjó norður-
ljósatúrista, er kannski jafngott að við
montum okkur bara áfram af þessum sæta,
gamla sið og látum vera að reyna hann á
eigin skinni. Gleðilegt sumar.“
Þetta svar gaf ég sumsé hinu útbreidda,
virta, þýska tímariti Brigitte þegar þeir
spurðu með kollegí kveðju: Við erum að
gera sérstakan efnisþátt um Mitt-
sommer … bla bla. Gætirðu deilt þínum
eftirlætis íslenska sið? Mér fannst svarið
mitt ágætt, kannski ekki drepfyndið, bara
nett írónískt, jafnvel upplýsandi fyrir helstu
nerði, en þar sem meira lá á að birta mynda-
röð um sænska hringdansa var það svona
þegar það birtist í blaðinu:
„Íslendingar velta sér naktir upp úr
dögginni – flóran er sögð búa yfir sér-
stökum kröftum um miðsumar. Alveg snið-
ugt, en það athyglisverðasta við þennan sið
er að ég þekki engan sem hefur farið eftir
honum. Samt segja allir Íslendingar frá
þessari frægu hefð.“
Genau.
Þetta kallar maður að spara pláss.