Saga - 2003, Blaðsíða 183

AXEL KRISTINSSON
Litlar athugasemdir um
stóra staði
elsti sérfræðingur okkar um staði og staðamál, Magnús
r 1 Stefánsson, skrifar grein í síðasta hefti Sögu.1 Eins og
Magnúsar er von og vísa er greinin hin merkilegasta en þó sé ég
núg knúinn til að gera nokkrar athugasemdir þar sem hann eyðir
talsverðu rými í að ræða hugmyndir sem ég hef sett fram um
tilurð staðagóssa.2
Hugmyndir mínar ganga í stórum dráttum út á að þegar
jarðeignir voru lagðar til staða hafi orðið sú grundvallarbreyting á
erfðagangi þeirra að þær gátu ekki lengur skipst á milli erfingja.
Þetta hafi margir eignamenn á 12. öld nýtt sér og lagt stóreignir til
staða sem voru undir þeirra forræði því að þeir hafa talið að hag
ættar sinnar væri best borgið með því að eignir héldust sameinaðar
í stað þess að tvístrast á milli margra erfingja. Magnús telur þessar
hugmyndir íhugunarverðar en gerir samt ýmsar athugasemdir
við þær.
I fyrsta lagi virðist Magnús misskilja mig á þann veg að ég sé að
reyna að skýra stofnun staða almennt en, eins og hann tekur fram,
voru staðir á landinu yfir 100 á miðöldum og sumir þeirra harla
fátækir þannig að eignirnar hafa varla alltaf verið aðalatriði (bls.
149). Það er þó eins og Magnús fái síðar bakþanka yfir þessari
túlkun þegar hann segir: „En hann [Axel] hefði getað tekið fram
að sjónarmið hans miðaðist eingöngu við stórstaði" (bls. 151). Eg
hafði reyndar talið að það kæmi vel fram að ég væri fyrst og
íremst að fjalla um stóru staðina. f inngangi umfjöllunarinnar segi
ég:
Stofnun kirkna og gjafir til þeirra voru sáluhjálparatriði og gat
átt þátt í að tryggja mönnum sæluvist á himnum. En það hafði
1 Magnús Stefánsson, „Um staði og staðamál". Saga XL:2 (2002), bls. 139-166.
2 Axel Kristinsson, „íslenskar ríkisættir á 12. og 13. öld: Lóðréttar ættarhug-
myndir héraðshöfðingja og staðarhaldara", íslenska sögupingiS 28.-31. maí
1997. Ráðstefnurit I (Reykjavík, 1998), bls. 70-82.
Saga XU:1 (2003), bls. 181-183.