Náttúrufræðingurinn - 1994, Qupperneq 53

Arekstur
ALDARINNAR
A síðustu árum hefur á síðum Náttúru-
frœðingsins nokkuð verið fjallað um
orsakir fjöldadauða í dýraríkinu. Einn
slíkur atburður er talinn hafa orðið
fyrir 65 milljón árum, en þá hurfu risa-
eðlurnar skyndilega af sjónarsviðinu.
Ein helsta kenningin um orsakir jjölda-
dauðans er sú að þá hafi stór loftsteinn
eða halastjarna rekist á jörðina og
hafnað u.þ.b. þar sem nú er Mexíkóflói
og skilið eftir sig gíg sem var um 180
km í þvermál. Nýlega urðu menn vitni
að árekstri halastjörnu við Júpíter og
vart er að efa að þær hamfarir sem
slíkur vágestur mundi valda á jörðinni
jafngiltu ragnarökum.
1 alastjömur hafa löngum þótt
með áhrifameiri fyrirbærum
sem birtast á himinhvelf-
_________ ingunni. Fyrr á öldum voru þær
taldar undanfarar válegra atburða, enda
birtust þær „upp úr þurru“ á annars
óbreytanlegri hvelfmgunni. Halarnir geta
orðið ógnarlangir og náð þvert yfír
himininn og því var ekki fráleitt að álykta
Gunnlaugur Bjömsson (f. 1958) lauk B.S.-prófí í
eðlisfræði frá Háskóla íslands 1982. Hann. var kennari
við Fjölbrautaskólann á Akranesi 1982-1984, stund-
aði rannsóknir um fjögurra ára skeið við Nordita í
Kaupmannahöfn og lauk doktorsprófi í stjarneðlis-
fræði frá University of lllinois 1990. Gunnlaugur
hefur starfað hjá Raunvísindastofnun Háskólans frá
1991.
að þær gætu einnig haft áhrif á jörðu niðri.
Við vitum nú að slíkt er ekki reyndin enda
flestar halastjömur mjög efnislitlar í
samanburði við reikistjömurnar. Þó má
segja að halastjömur gætu haft áhrif á
jörðu niðri ef einhver þeirra rækist beint á
jörðina, en slíkir árekstrar eru fremur sjald-
gæfír.
Halastjörnur
Halastjörnur em taldar vera leifar efnisins
sem sólkerfíð myndaðist úr. Þær em að
mestu myndaðar úr ísefnum (vatnsís og
frosnum lofttegundum), blandaðar ryki og
smásteinum og ef til vill einstaka hnull-
ungum sem geta verið allstórir. Litrófs-
mælingar hafa einnig bent til annarra efna-
sambanda, svo sem metans og ammóníaks.
Halastjörnurnar eru yfirleitt fremur litlar,
sjaldan meira en nokkrir tugir kílómetra í
þvennál, og vegna smæðarinnar yfírleitt
ekki sýnilegar nema þær séu innarlega í
sólkerfínu. Þær ganga flestar á mjög af-
löngum brautum um sól og hafa því langan
umferðartíma. Er þær nálgast sólina og eru
komnar inn undir braut Júpíters (Júpiter er
rúmlega fímm sinnum lengra frá sólinni en
jörðin) fer áhrifa sólar að gæta verulega.
ísinn, sem er meginuppistaða halastjöm-
unnar, tekur þá að gufa upp og myndar
hjúp um kjarnann og getur hjúpurinn orðið
allt að 100 þúsund sinnum stærri en
kjarninn að þvermáli. Isefnið í hjúpnum
endurkastar sólarljósinu mjög vel og á
þessu stigi verða halastjömurnar sýnilegar
í stjömusjónaukum. Þær em þá auðþekktar
frá venjulegum fastastjömum, þó svo að
Náttúrufræðingurinn 64 (2), bls. 131 138, 1994.
131