Hugur - 01.06.2010, Blaðsíða 137

HUGUR | 22. ÁR, 2010 | S. I35-I44
Róbert H. Haraldsson
Jafningjar guða meðal manna
Um heimspeki og hring Gýgesar
I
Eitt af því sem er heillandi við heimspekinginn Platon er hve öflugar mótbárur
honum tekst að vekja gegn eigin kenningum og lífsafstöðu í ritum sínum.11 ann-
arri bók Ríkisins gerir hann það með því að lýsa hugsaðri tilraun byggðri á eld-
fornri sögu af hirðingjanum Gýgesi2 sem fann guflhring er bjó yfir þeim mætti
að gera hann ósýnilegan og um leið frjálsan og voldugan. Hugsaða tilraunin er
fólgin í því að ímynda sér að tveir einstakflngar, annar réttlátur og hinn ranglátur,
bæru hring Gýgesar. Og þá er spurningin sú hvort munurinn á breytni þeirra
hyrfi hefðu þeir hringinn vegna þess að hinn réttláti hneigðist þá fl'ka til órétt-
lætis í krafti þess valds sem hringurinn veitir. Astunda menn réttlæti einungis
ófusir, vegna vanmáttar síns til að fremja ranglæti? Viðmælendur Sókratesar eru
á báðum áttum og vísa meðal annars til hins almenna viðhorfs að maður sem
hefði hring Gýgesar og héldi áfram að breyta af réttlæti væri álitinn „aumastur
og heimskastur allra manna“ (I, bls. 167 |j6od]).3 Vart er hægt að hugsa sér erf-
iðari hindrun á vegi heimspekingsins Platons en þá sem felst í þessari hugsuðu
tiflaun Glákons, sem virðist raunar hafa misst lítið af mætti sínum til þessa dags.
Nútímamaðurinn virðist til dæmis hafa hring Gýgesar andspænis dýrahjörðinni,
1 Hugmyndina að þessari ritgerð á ég að þakka Christopher T. Williams en við rökræddum þetta
efni oft á árunum 1987-1991. Ég vil þakka Svavari Hrafni Svavarssyni, Jóni A. Kalmanssyni, Kol-
brúnu Þ. Pálsdóttur, Mána Bernharðssyni og ónefndum yfirlesara Hugar fyrir gagnlegar ábend-
ingar sem ég tók mið af við lokafrágang greinarinnar.
2 í fyrstu bók Historiai (Rannsókna) segir Heródótos söguna af því hvernig Gýges komst til valda
í Lydíu. Sú saga er æði frábrugðin þeirri sem við lesum um hjá Platoni. Hjá Heródótosi hefur
Gýges engan töfrahring og þar er það ekki Gýges heldur konungurinn sem hrindir af stað at-
burðarásinni sem leiðir til endaloka hans sjálfs og valdatöku Gýgesar. Sjá t.d. Ivan M. Cohen,
„Herodotus and the Story of Gyges: Traditional Motifs in Historical Narrative“, Fabula 45
(2004): 55-68.
Platon, Ríiið, fyrra bindi, þýð. Eyjólfúr Kjalar Emilsson. Reykjavík: Hið íslenzka bókmennta-
félag, 1991. í framhaldinu er vísað til þessa rits í meginmáli innan sviga. Þegar eldu er um að ræða
beina tilvísun í íslenska útgáfu Rikisins vísa ég einungis til útgáfu Stephanusar.