Morgunblaðið - 25.07.1965, Blaðsíða 10
10
MOHGUNBLADIO
Sunnudagur 25. júlí 1965
MATTHIAS JOHAMNESSEM:
SVOL FJOLL OG TÆR
3. Skuggar á þili
Þegar við ókum framhjá
Seljabrekku, stóð Guðmundur
bóndi á túninu, enda harða-
aláttur. Að Seljabrekku hafði
ég farið frá Stardal í gamla
daga með mjólkina á hestvagni.
Nú er öll slík rómantík úr sög-
unni.
Þegar við vorum komnir upp
á hæðina austan við Selja-
brekku, blasti Stardalur við,
hvít húsin með grænu þaki og
stórar túnspiídur, sem eitt sinn
voru holt og mýrar; vestan við
'bæinn Stardalshnjúkur með
fallegu stuðlabergi, sem er
engin venjuleg húsagerðarlist
og álfaborgir við efstu brúnir;
þar krúnkuðu í gamla daga
hrafnar, sem við þekktum, þeir
voru vinir okkar; að austan
Múlinn með lyngbrekkum og
grænum grjótlautum; sunnan
hans Leirvogsvatn og samnefnd
á, sem hvítnar á Tröllafossberg
inu; við Hrafnhólana hef ég
heyrt tröllkonur kallast á, þá
var Oddur gamli í Þverárkoti
enn á lífi; norður af bænum og
nær himninum síljós Móskarðs-
hnjúkur austan Esju, en þar
enn austar Skálafell, og milli
þess og Móskarðshnjúks, Svína
skarð; sagt er að milli Skála-
fells og Akureyrar séu engin
fjöll á hálendinu, þaðan er því
víðsýn mikil til allra átta.
Jónas renndi auga heim að
bænum. Nú hefur hann flutzt
til Reykjavíkur og Magnús son
ur hans tekinn við. Ég hugsaði
um þá löngu liðnu tíma, þegar
ég smalaði Skálafellið. Síðan
var liðið heilt jarðsögutímabil.
Jónas segir mér að minnzt
sé á Stardal í Landnámu. Þar
nam land Hallur goðlausi. Ég
spyr auðvitað um þjóðleiðina"
milli Kjósar og Mosfellsdals.
Hann svarar því til, að Svína-
skarð hafi fyrr meir verið ill-
ræmt mjög, og komizt í þjóð-
sögur fyrir bragðið. Þar eru
brött hengigljúfur og þótti
hættulegt að fara leið þessa í
hálku og vetrarhríðum, sneiða
þvergil og einstig með tann-
hvössum gljúfurgarði. Þó var
þetta alfaraleið, enda miklu
styttra en fara vestur fyrir
Esju. Einnig voru póstferðir
fastur liður í sögu Svínaskarðs.
Sunnar í Móskarðshnjúk er
tröllkarl, sem þar dagaði uppi
og enn sést vel. Hann er með
miklum svip eins og vera ber;
andlitið úr basalti eins og sjá
má á ljósgulu yfirbragði þess.
Jónas sagði mér að móðir sín
hefði stundum kallað Móskarðs
hnjúk, Kerlinguna. „Nú- er sól
á Kerlingu“, sagði hún, þegar
hún leit til fjalla. Ljós litur
líparítkeilunnar verkar á mann
eins og eilíft sólskin. Ekki tók
ég sérstaklega eftir því þegar
ég var drengur. Þá beindist
hugurinn að smærri og viðráð-
anlegri hlutum, lömbum og
svörtu lyngi. Og þó! Þegar mað
ur fékk að smala Skálafellið.
Þá var hlaupið við fót; þá kom
jarmið eins og bergmál úr jörð-
inni; þá talaði landið tungum.
Og heilagur andi kom yfir
bændurna.
Um þetta var ég að hugsa
þegar Jónas sagði:
— Voveiflegir atburðir áttu
sér stað á Svínaskarði í gamla
daga. í minni tíð urðu þar tveir
menn úti, um 1930 Kjósverji
Eyjólfur frá Þorláksstöðum, er
aldamótaárið varð þar úti
ungur latínuskólapiltur, Elen-
tínus Þorleifsson frá Hækings-
stað í Kjós. Það gerðist á að-
fangadag jóla. Pilturinn var að
fara í jólafríið heim til for-
eldra sinna. Hann kom við í
Fitjakoti, lagðist til hvíldar í
fjárhúsinu, en þá kom bónd-
inn að honum og bauð honum
í bæinn. Hann þá það og svaf
nóttina. Ég var tíu ára þegar
þetta gerðist en man atburð-
inn nákvæmlega. Um morgun-
inn skall hann saman með blind
hríð, og mikil ófærð fyrir.
Elentínus hefur gefizt upp á
leiðinni, enda óvanur göngu-
ferðum sitjandi á skólabekk
flesta daga.. Hann fannst ekki
fyrr en í þorrabyrjun, þegar
hlánaði. Þá sást á göngustaf
hans eftir mikla leit, og líkið
var grafið úr gaddinum. Ekki
var vitað um ferðir hans heima
í Kjósinni fyrr en alllöngu eftir
að hann lézt á skarðinu. Elen-
tínus var innan við tvítugt,
efnispiltur. Hann hafði verið á
réttri leið og kominn norður
fyrir skarðið. Þar varð hann
til.
Ég virti Móskarðshnjúk fyrir
mér litla stund. Einhvern veg-
inn þótti mér hann ekki eins
fallegur og fyrr. Sólargeislarn-
ir voru horfnir í líparítið, og
föl aftanmóðan á fjallinu flökti
eins og skuggar á þili.
En Jónas í Stardal er öllu
vanur. Hann hélt áfram eins
og ekkert væri og sagði mér nú
frá æsku sinni.
—Magnús faðir minn fluttist
að Stardal með foreldrum sín-
um frá Breiðavaði í Langadal.
Faðir minn hóf búskap í Út-
hlíð í Biskupstungum, og þar
er ég fæddur. Hann var heljar-
menni að burðum, og skemmti-
legur þótti öllum. Hann dó ung
ur, náði rétt fertugsaldri. Hann
þoldi illa fjallaloftið í Stardal.
Það greri varla á honum
skeina, þegar hann var þar. En
þeim mun betur þoldi hann
sjávarloftið. Hann var oft á ver
tíð, enda góður sjómaður. Ég
fór einnig á eina vertíð frá Þor
lákshöfn. Það var ördeyðuver-
tíðin svokallaða 1916. Þá fisk-
aðist lítið, fékkst varla bein úr
sjó. En mér leið vel á sjónum,
sjóveiki er ekki til í minni ætt.
Þá gengu 33 skip frá Þorláks-
höfn. Verbúðirnar þóttu mér
þrifalegar og vistgóðar. Ég get
sagt þér dæmi um, hve vel ég
þoldi sjóinn. Einn daginn var
vestan ylgja, en gott veður
að öðru leyti. Þá íófu
mörg skip í land vegna þess
að haugasjór var úti fyrir.
Skipshafnirnar voru svo veik-
ar að þær þoldu ekki við.
Eins var um okkur. Við
vorum 14 á og urðu allir sjó-
veikir nema ég. Einnig formað
urinn, Sigurður ísleifsson af
Eyrarbakka. Þeir spúðu fram-
an á mig. Það þykir ekki heilsu
samlegt, en ég fann aldrei til.
Ég hefði getað ’orðið sjómaður
þess vegna.
Sigurður afi mfnn brá búi
1687 eða ’88, og tók þá við
jörðinni Guðmundur Kolbeins-
son úr Kollafirði. Hann fluttist
síðar að Esjubergi, en faðir
minn á eignarjörð afa míns,
Stardal. Það var árið 1894. Frá
þeim tíma og þangað til ég
fluttist til Reykjavíkur, var ég
í Stardal óslitið. Um þriggja
ára skeið var ég í Viðey hjá
Eggert Briem, eða frá 1905 til
1908. Þar var ómetanlegt að
vera. Viðey var eins og bezti
búnaðarskóli á þeim árum. Ég
hef lýst dvöl min-ni í Viðey í
Lesbók Morgunblaðsins, eins og
þú manst.
Þegar ég tók við Stardal, var
þar þriggja til fjögurra kúa
tún, en nú hefur Magnús sonur
minn um 2000 hesta tún, eða
hey fyrir 40 kýr er óhætt að
segja. Hann tók við jörðinni
1962, og þótti mér vænt um að
hún skyldi haldast í ættinni.
Mér hefði fundizt lítið til koma,
ef ég hefði þurft að selja jörð-
ina óviðkomandi.
Faðir minn var sjálfstæðis-
maður, en ég gerðist heima-
stjórnarmaður eins og Kristó-
fer, föðurbróðir minn, járn-
smiður og slökkviliðsstjóri í
Reykjavík. Hann bjó í Spír
unni á Skólavörðustíg, hún var
kölluð „Litla stjórnarráðið.**
Kristófer var feiknarlega póli-
tískur. Ég borðaði hjá honum
1908 til ’09, þegar ég var við
trésmíðanám í Reykjavík. Þá
voru kosningar. Þá var aðal-
sellan í jársmiðjunni hjá hon-
um, og hann sendi út menn til
að njósna um andstæðingana
og halda uppi hörðum áróðri
gegn þeim. Allir politískir
þræðir lágu þá um smiðju
Kristófers. Þetta hafði allt sín
áhrif á mig. En ég er lóngu
hættur að vera heimastjórnar-
maður. Samt hnikar enginn til
þeirri hellu í brjósti mínu,
Kristján Albertsson befur séð
fyrir því.
Ekki vildi Jóoas tala frekar
um æskuheimili sitt. Sagði mér
þó, að hann hefði haft gaman
af flökkukonu einni frá Háisi
í Kjós, sem oft kom í heim-
sókn í Stardal, meðan hann var
ungur drengur Hún kom með
þjóðsögulegt hálfrökkur inn á
heimilið, vakti stundum hroll í
börnunum.
— Margt hafði hún farið, að
mér fannst. Þegar h-ún talaði
um Þingvallavatn, sagði hún:
„O, hvað ætli þið þekkið sjó-
ina á Þingvallavatni?“ Það
þótti mér mikil lífsreynsla að
þekkja svo frægt og mikið
vatn.
Einhverju sinni þurfti að
sækja út vatn að kvöldlagi.
Myrkur lá yfir bænum og
þegar Sigurður, bróðir minn,
var beðinn um að fara eftir
vatninu, settist að honum kvíði,
að þurfa að ganga kolsvört
framgöngin, svo ekki sá handa
skil. Ekki mundi það fýsi-
legt, meðan kerling væri
þar stödd á bænum. Það varð
því úr að hún fór sjálf eftir
vatninu. Föður mínum þótti
yfirtak skemmtilegt að tala við
hana, og ekki sízt að láta hana
segja draugasögur. Þegar hún
kom aftur inn með vatnið,
sagði hann: „Sástu aú ekk-
ert?“. „Jú, víst sá ég“, svaraði
hún. „Ég sá Jónas bónda eins
og stóra hvíta vofu uppi í
göngunum.“ Jónas hafði búið
í Stardal og verið merkur mað-
ur og mikill fyrir sér, og pví
ekki úr vegi að afturganga
hans væri í stærra lagi. „Hva3
gerðirðu, þegar þú sást hann?“
spurði faðir minn. Þá segir
kerling: „Ég sagði: Guð blessi
þig og varðveiti big. Og þá
hvarf hann úr göngunum.“
4. Ekið austujr
Ekki ókum við heim í Star-
dal þessu sinni, því við áttum
langa leið fyrir höndum. Við
keyrðum yfir brúna hjá Leir-
vogsvatni, þar sem áður voru
Svanastaðir, heldur reisulegt
veitingahús í gamla daga undir
stjórn Valgerðar Gísladóttur,
Ingólfur ísdal sagði Jónasi frá
því, að hann hefði séð 7 svani
á vatninu vorið sem veitinga-
hús þeirra hjóna var byggt. Af
því dró það nafn sitt.
Jónas í Stardal minntist nú
aftur á vegavinnuna. Hann
sagðist ávallt bafa haft á-
nægju af verkstjórastarfmu —
og aldrei leið mér betur er»
þegar ég hafði mesta umsjón,
það var á árunum 1928—1'30.
Þá var vegurinn frá Laxnesi a3
vegamótum gamla Þingvalla-
vegarins lagður, en hann er 18
kílómetrar. Þá eru eftir 11 kíló
metrar að Þingvöllum. Vega-
lagningin gekk fyrir sig eins og
í styrjöld, svo mikill var flýt-
irinn og peningarnir ekki
skornir við nögl. Það tókst líka
að koma veginum austur fyrir
Alþingishátíðina. Hann var góð
samgöngubót vegna þess aS
hann lá um snjóléttara land
en gamli vegurinn, sem var
sunnar á heiðinni og lá upp
frá Miðdal og upp Borgarhóla.
Hann var byggður á árunura
1889—’96. Þá var gerður veg-
urinn niður gjána og gamia
trébrúin yfir DrekkingarhyL
Vegurinn sem nú liggur um
gjána er sá sami og þá var
lagður. Auðvitað voru þessir
elztu vegir einungis ætlaðir
hestvögnum, en þeir voru þó
ágætir, og má geta þess að
gamli Þingvallavegurinn var
6 álna breiður. Fyrstu bílarnir
óku hann ekki fyrr en 1914.
Gamli Þingvallavegurinn gat
ekki fullnægt umferðinni á Al-
þingishátíðina 1930. En skiptar
skoðanir voru um hvað gera
skyldi, hvort fremur ætti að
breikka gamla veginn og lag-
færa, en gera nýjan veg um
Mosfellsdal. Geir Zoega sagði
mér að Jóhannes bæjarfógeti,
formaður Alþingisíhátíðarnefnd
ar, hefði sagt í nefndinni, að
hann mundi segja sig úr henni,
ef nýr vegur yrði ekki lagður
um Mosfellsdal, þannig að unnt
væri að mynda einskonar
hringbraut milli Reykjavíkur
og Þingvalla. Geir Zoega var
sömu skoðunar, og áleit að