Morgunblaðið - 13.05.1975, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 13. MAÍ 1975
Sveinn Benediktsson
sjötugur
Sveinn Benediktsson, sem varð sjötug-
ur i gær er svo sem alkunnugt er einn
hinna þjóðkunnu systkina, barna Bene-
dikts Sveinssonar skjalavarðar og fyrr-
um alþingisforseta og konu hans Guð-
rúnar Pétursdóttur frá Engey. Bræðurn-
ir voru þrir, Sveinn elztur, þá Pétur
sendiherra og bankastjóri og yngstur dr.
Bjarni forsætisráðherra. Var aldurs-
munur á Sveini og Bjarna tæp 3 ár.
Benedikt var einn af aðalstofnendum
Landvarnarflokksins, 1902, ásamt
Bjarna frá Vogi, Jóni Jenssyni háyfir-
dómara í landsyfirréttinum og Einari
Benediktssyni, sem var aðalforgöngu-
maðurinn að stofnun flokksins. Gáfu
þeir út blaðið Landvörn og voru ritstjór-
ar Einar, Benedikt og Bjarni frá Vogi.
Síðar gaf flokkurinn út blaðið Ingólf og
var Bjarni frá Vogi fyrsti ritstjóri þess
1903 en Benedikt blaðamaður. Síðar tók
Benedikt við ritstjórninni 1905 og var
ritstjóri þess 1905—1909 og aftur
1913—1915, en ritstjóri „Fjallkonunnar"
1910—1911. Benedikt var einn helzti
ræðuskörungur flokksins. Árin 1907 og
1908 var Ari Jónsson Arnalds ritstjóri
Ingólfs ásamt Benedikt. Margir telja
Landvarnarflokkinn hafa valdið straum-
hvörfum i sjálfstæðisbaráttunni, sem
leiddi til alls þess, er siðar vannst i
sjálfstæðismálum þjóðarinnar.
Frú Guðrún Pétursdóttir frá Engey
hafði sem ung stúlka starfað með Þor-
björgu Sveinsdóttur og Ölafíu Jóhanns-
dóttur að kvenréttindamálum. Þær
frændkonurnar Þorbjörg og Ólafía
saumuðu fyrsta islenzka fánann, „Hvit-
bláinn“, eftir fyrirsögn Einars Bene-
diktssonar.
Þorbjörg Sveinsdóttir stóó ötullega
með Bénedikt Sveinssyni bróður sínum
að því að innlendur háskóli yrði reistur i
Reykjavik og veitti honum brautgengi i
sjálfstæðisbaráttunni, en þar var Bene-
dikt í fylkingarbrjósti i 20 ár eftir lát
Jóns Sigurðssonar.
Náíð samband og vinátta var milli fjöl-
skyldu þeirra Benedikts og Þorbjargar
og Engeyjarfólksins.
Guðrún Pétursdóttir i Engey tók upp
merki Þorbjargar er hún lézt 1904.
Benedikt og Guðrún giftust 1904 og
keyptu þá eignina á Skólavörðustíg 11 af
Ólafíu Jóhannsdóttur er þá flutti af
landi burt. Bjuggu þau þar allan sinn
hjúskap i rúm 50 ár, þar til Benedikt
andaðist árið 1954.
I tilefni sjötugsafmælisins hefur
Morgunblaðið átt viðtal við Svein Bene-
diktsson og fer það hér á eftir.
— Ég minnist þess úr æsku minni,
segir Sveinn Benediktsson, hve gest-
kvæmt var á heimili foreldra minna á
Skólavörðustíg 11 A. Var látlaus straum-
ur af áhugamönnum um sjálfstæðismál
þjóðarinnar, þ. á m. helztu foringjar
Landvarnarflokksins og Sjálfstæðis-
flokksins gamla. Minnisstæðastur af
þeim, sem töluðu við föður minn, er mér
Einar Benediktsson skáld og hefi ég
minnzt þeirra viðræðna i grein sem ég
ritaði um Einar Benediktsson á aldaraf-
mæli hans 31. okt. 1964 og birtist i Les-
bók Morgunblaðsins.
Meðal þeirra sem oft komu á Skóla-
vörðustíginn voru Bjarni frá Vogi, Þórð-
ur Sveinsson læknir á Kleppi, Ari Jóns-
son Arnalds, Jón Sigurðsson í Haukagili,
Jón Jónsson, Hvanná, Þorsteinn Er-
lingsson skáld, Sigurður Guðmundsson
skólameistari, Jens Pálsson prófastur i
Görðum, Björn Kristjánsson bankastjóri
og Björn Kristjánsson frá Vikingavatni,
Unnur Benediktsdóttir, skáldkonan
„Hulda“, Pétur Ottesen, Sigurður Egg-
erz, Jakob Möller, Þorsteinn M. Jónsson
og Jörundur Brynjólfsson og fjöldi ann-
arra. Allir eru þessir menn, sem ég
nefndi sérstaklega, látnir, að undantekn-
um þeim Þorsteini Jónssyni og Jörundi
Brynjólfssyni, sem átti níræðisafmæli í
fyrra.
Faðir minn mat Einar Benediktsson
meira en nokkurn mann annan
sem þjóðskáld, en þó einkum vegna hug-
sjóna hans og stefnu i þjóðmálum. Faðir
minn og Jörundur Brynjólfsson fylgdust
lengst af að um pólitískar skoðanir og
var náin vinátta þeirra í milli.
— Faðir minn sá um útgáfu á flestum
Islendingasögum fyrir Sigurð Kristjáns-
son og las hann oft kafla úr þeim fyrir
okkur systkinin, einkum úr Heims-
kringlu Snorra Sturlusonar. Tel ég
Heimskringlu snilldarverk, sem þó er
ekki jafn almennt lesin sem skyldi —
hvorki heima né erlendis. Lýsing sú, sem
Snorri gaf i Heimskringlu af stjórnarfari
og viðbrögðum einstaklinga sýnir yfir-
burða skilning hans á viðhorfum manna
hvers til annars. Kemur þá i ljós, að þeir
sem voru fjandmenn urðu vinir og öfugt.
Söm hefur raunin orðið á í viðskiptum
stórþjóðanna á vorum tímum. Til skiln-
ingsauka "á mannlífið þyrftu allir er
skilja vilja Iifsbaráttuna að lesa þetta
snilldarverk. Um Ólaf Haraldsson digra
sagði Snorri á einum stað. „Þeir segja
mest frá Ólafi konungi sem hvorki hafa
séð hann né heyrt.“ Þá útskýrði faðir
okkar fyrir okkur Eddurnar, taldi hann
líklegt, að svokölluð Sæmundar-Edda,
sem Brynjólfur biskup gaf þetta nafn,
hafi í handriti verið kölluð Edda-S.
fróða, en Brynjölfur þekkti ekki
annan S. fróða en Sæmund fróða
og vissi ekki, að Snorri hafði einnig
verið nefndur Snorri fróði og
er nú af mörgum fræðimönnum talinn
hafa safnað saman goðsögnum og hetju-
kvæðum í þessa Eddu. Snorra-Edda
kennir skáldum hvernig kveða skal og
hefur meira en nokkuð annað rit bjargað
því að íslenzk tunga er enn töluð á
Islandi, þrátt fyrir kúgun og fátækt i
margar aldir.
— A Skólavörðustig 11 var mikill rófu-
og kartöflugarður ásamt trjágarði og
hjálpaðrst fjölskyldan að við að sá i garð-
inn og hlúa að trjágróðrinum. Á hverju
hausti komu kindur og eyðilögðu þær
rófur, sem ekki var búið að taka upp, og
einnig eyðilögðu þær trjágarðinn árlega
á annan áratug, þrátt fyrir það, að hann
væri vandlega girtur. Hef ég síðan verið
mjög mótfallinn þvi að leyfa sauðfjár-
rækt i kaupstöðum, þótt hún sé sjálfsögð
I þeim sveitum, sem henta til sauðfjár-
ræktar. En fráleitt er að borga opinber-
an styrk til þess að viðhalda skepn-
um, sem eyðileggja margfalt meira en
þær gefa i arð.
— Við börnin á Skólavörðustíg vorum
send ung í sveit til frændfólks okkar,
Ólafs Ólafssonar, bróður Ranghildar í
Engey og Guðmundar bróður hennar að
Lundum í Stafholtstungum. A vorin
unnum við að fiskbreiðslu á Innra-
Kirkjusandi, sem var eign Islandsfélags-
ins, en þar voru Þorsteinn Guðmunds-
son, yfirfiskmatsmaður og Bjarni
Magnússon stjúpfaðir móður okkar verk-
stjórar.
Ég fór fyrst norður á Siglufjörð i júní-
mánuði 1923 til Óskars Halldórssonar,
sem þá rak sfldarsöltunarstöðina á
Bakka og unnu þar 70—80 manns i landi
og fjöldi síldarbáta í viðskiptum bæði
stórir og smáir. Starfaði ég í stöðinni
með bræðrum minum í 4 sumur, Pétur
eitt sumar og Bjarni tvö, en bræður
minir voru beitningarstrákar á Hánefs-
staðaeyrum við Seyðisfjörð 3—4 mánuði
sumarið 1924 hjá Brynjólfi Sigurðssyni
og Jóni B. Sveinssyni, sem enn er á lifi
austur á Seyðisfirði.
— Árið 1927 gerðist ég umboðsmaður
fyrir ýmsa sunnlenzka útgerðarmenn á
Siglufirði og gegndi þvi starfi mörg sum-
ur. Sem umboðsmaður skipanna lenti ég
i hörðum deilum við hina erlendu verk-
smiðjueigendur í Siglufirði, sem notuðu
þær sérstöku aðstæður, sem sköpuðust
við það, að afköst bræðslnanna voru litil
'og að stundum barst miklu meiri afli að
en hægt var að taka á móti, til þess að
þrýsta verðinu niður. Var mér þá bannað
að koma á lóðir Rauðku og Gránuverk-
smiðjanna, þvi að ég hafði fengið skipin
til að sigla með aflann í Krossanes, sem
greiddi meira en tvöfalt verð miðað við
verðið á Siglufirði, þegar hroturnar
höfðu staðið lengi. Eg útvegaði mér þá
skipunarbréf frá Tryggva Þórhallssyni,
þáverandi forsætis- og aTvinnumálaráð-
herra, til þess að hafa eftirlit með lönd-
un úr norskum skipum i Siglufirði og
gátu verksmiðjueigendur þá ekki mein-
að mér umferð um lóðir sínar.
Ég var mikill áhugamaður um það, að
rikið byggði síldarverksmiðjur, þar eð
einstaklinga skorti fé til að koma upp
nauðsynlegum verksmiðjukosti. Óskar
Halldórsson hafði komið fram með þá
hugmynd í blaðagrein vorið 1924, að
ríkið reisti síldarverksmiðju og taldi, að
bæði útgerðarmenn og sjómenn mundu
stórhagnast á rekstri verksmiðjanna, ef
þær yrðu reistar, svo og landið I heild,
þvi síldin væri mesta verðmæti, sem
landsmenn ættu kost á að hagnýta sér.
Hins vegar ætti útgerð einstakiinga og
félaga að halda áfram að afla síldarinnar
fyrir eigin reikning.
— Fyrsta síldarverksmiðja ríkisins var
reist á Siglufirði 1929—1930 og tók til
starfa sumarið 1930. Ekki blés byrlega
Sveinn Benediktsson
Á fyrstu áratugum þessarar ald-
ar uxu upp hér í Reykjavík þrfr
bræður, sem allir áttu eftir að
verða landi sinu til gagns og
sóma, hver á sínu sviði, Bjarni
Benediktsson, forsætisráðherra,
Pétur Benediktsson, bankastjóri,
og Sveinn Benediktsson, fram-
kvæmdastjóri. Tveir hinir fyrst-
nefndu létust langt um aldur
fram en hinn þriðji, og elztur
þeirra, Sveinn, stendur nú á
sjötugu. Hann er fæddur 12. maí
1905. I tilefni af því er þessi grein
skrifuð og til að rekja að nokkru
þau margvíslegu störf, sem
Sveinn hefur rækt með svo
mikilli prýði.
Ættir Sveins eru norðlenzkar
og sunnlenzkar. Benedikt Sveins-
son, alþingisforseti, faðir Sveins,
var þingeyskrar ættar, sonur
Sveins Víkings Magnússonar gest-
gjafa á Húsavík, og Kristjönu
Guðnýjar Sigurðardóttur. Móðir-
in var Guðrún Pétursdóttir, dóttir
Péturs Kristinssonar bónda og
skipasmiðs í Engey og Ragnhildar
Ólafsdóttur frá Lundum i Staf-
holtstungum.
Benedikt, faðir Sveins, tók mik-
inn þátt í stjórnmálum og skipaði
sér í fylkingu þeirra, sem harðast
gengu fram með kröfuna um full-
an aðskilnað Islands og Danmerk-
ur. Hann átti sæti á Alþingi fyrir
Norður-Þingeyjarsýslu 1909—
1931 og forseti Neðri deild-
ar var hann áratuginn
1920—1930. Uppeldisáhrífin af
stjórnmálastarfi föðurins og raun-
ar móðurinnar einnig, því Guðrún
tók mikinn þátt í opinberum mál-
um, einkum að þvi er snerti jafn-
réttisbaráttu kvenna, hafa vafa-
laust verið sterk og komið fram í
miklum áhuga Sveins á stjórnmál-
um síðar á lífsleiðinni og alla tíð.
Eins og venja var um unga
námsmenn á þeim árum er
Sveinn var i skóla, leitaði hann
sér atvinnu á sumrum og þá þegar
mun áhugi hans hafa beinzt að
sjávarútveginum og verið upphaf
að því, sem siðar átti eftir að
verða svo snar þáttur í lífi hans.
Vinna á síldarplani á Siglufirði
hefur verið góður skóli og heill-
andi með því margbreytilega
mannlífi, sem var í kringum sild-
ina og þeim persónuleikum, sem
settu mark sitt á síldarútgerðina á
þeim árum. Örlög Sveins voru
bundin síldinni alla tið siðan, en
af því síldin hafði þá náttúru að
koma að Islandsströndum aðeins
á sumrum, þá sneri hann sér
framan af að togaraútgerð á þeim
árstíma, sem síldin sat ekki i
fyrirrúmi.
Ekki var hann npma 22 ára
gamall, þegar hann gerðist fyrst
fulltrúi fyrir sunnlenzka út-
gerðarmenn, sem sendu báta sína
til sildveiða fyrir Norðurlandi á
sumrum. Var það mikið
trúnaðastarf og gat oltið á þvi,
hvernig útkoman úr vertiðinni
yrði, því fulltrúinn varð að sjá um
allt, sem að útgerðinni laut og
fylgjast vel með öllu, sem var að
gerast á sjó og landi. Þá valt á því
að vera úrræðagóður og skjótráð-
ur, en hvort tveggja hefur ein-
kennt Svein alla tíð.
Veigamestu afskipti Sveins af
sildarútveginum hafa verið þau
störf, sem hann hefur unnið sem
stjórnarmaður Síldarverksmiðja
ríkisins nær óslitið frá stofnun
þess fyrirtækis, 1930, og formað-
ur óslitið frá 1944. Þegar litið er á
það hversu mikla þýðingu upp-
bygging og rekstur Sildarverk-
smiðja ríkisins hefur haft fyrir
síldarútveginn, verður manni
Ijóst hversu þýðingarmikið
forystuhlutverk Sveins þar hefur
verið.
Nú á tímum, þegar stóriðja
hefur haldið innreið sína, en sild-
in hefur yfirgefið okkur með öllu
að heita má, um sinn a.m.k7hættir
okkur til að gleyma því, að á ára-
tugunum milli 1930 og 1950 var
byggður upp stóriðnaður á þeirra
tíma mælikvarða, sem byggðist á
síldveiðunum. Var þá um hríð
starfandi hér á þessu sviði stærsta
fyrirtæki í landinu, Sildarverk-
smiðjur ríkisins, sem að tölu
starfsmanna jafnaðist á við
stærsta iðnaðarfyrirtæki i Iand-
inu nú. Áður en það fyrirtæki var
sett á stofn árið 1930, höfðu
erlendir aðilar, mest Norðmenn,
starfrækt hér sildarbræðslur en
þáttur Islendinga í vinnslu síldar-
innar nær eingöngu verið á sviði
síldarsöltunar. A 25 ára afmæli
Síldarverksmiðja ríkisins árið
1955 flutti þáverandi formaður
stjórnar fyrirtækisins, Sveinn
Benediktsson, erindi um þróun
síldveiðanna hér við land, sem
síðar var birt í tímaritinu Ægi, 21.
tbl. 1955. Er þar að finna í stuttu
máli mjög greinargott yfirlit yfir
sögu síldveiðanna og þátt Síldar-
verksmiðja ríkisins i henni. Verð
ég að vísa til þess, því ekki eru tök
á þvi hér að rekja þá sögu. Þetta
minnir hins vegar á, að nú eru
aðeins fimm ár þar til 50 ár eru
liðin frá stofnun Sildarverk-
smiðja ríkisins og væri það tilefni
í fyrsta lagi til að skrifa sögu
fyrirtækisins, en einnig til að rita
samfellda sildarsögu. Engan
mann veit ég betur til þess fallinn
en Svein Benediktsson sakir yfir-
gripsmikillar þekkingar á sög-
unni yfirleitt og sérstaklega þessa
timabils, sem hann efalaust þekk-
ir betur en nokkur núlifandi
Islendingur.
Fram á fjórða áratug aldarinn-
ar var Siglufjörður óumdeilan-
lega miðstöð síldariðnaðarins hér
á landi. Það var því eðlilegt, að
starfsemi Síldarverksmiðja ríkis-
ins beindist fyrst í stað að upp-
byggingu sildarverksmiðja þar.
Snemma beindist þó athygli
manna að Norðausturlandi, sem
heppilegum stað fyrir síldarverk-
smiðju, þar sem kunnugt var um
sildargöngur i hafinu þar undan.
Þar kom, að Sveinn Benediktsson
tók að berjast fyrir byggingu
síldarverksmiðju á Raufarhöfn.
Skoðanir voru skiptar um staðar-
valið, svo sem oft vill verða, en að
lokum hafði hann sitt fram og
ákveðið var að byggja verksmiðju
á Raufarhöfn. Bjarni Snæbjörns-
son, þingmaður Hafnfirðinga,
kom og hér við sögu því hann
flutti frumvarp á Alþingi um
byggingu verksmiðjunnar og fékk
samþykkt, árið 1937. Ekki gekk
þó sú framkvæmd þrautalaust.
Þegar loks kom að framkvæmd-
um skorti fjármagn, sem þurfti að
fá að hluta að láni og jafnvel þótt
það væri fyrir hendi stóð á inn-
flutningsleyfi fyrir tækjum og
byggingarefni. Þá voru tímar
hafta og banna, sem þeir muna
vel, sem við þá drauga þurftu að
berjast, þó seinni kynslóðir eigi
bágt með að ímynda sér það
ástand og tali jafnvel um það, sem
eðlileg viðbrögð við erfiðleikum
sem nú steðja að.
Siðustu ráðstafanir til undir-
búnings byggingar verksmiðjunn-
ar voru svo gerðar um það bil sem
heimsstyrjöldin var að brjótast
út, 1939, og mátti engu muna, að
þær tækjust. Bygging Raufar-
hafnarverksmiðjunnar hafði
ömetanlega þýðingu fyrir síld-
veiðarnar.
Á styrjaldarárunum þegar
síldarverksmiðjurnar voru lifakk-
eri síldveiðanna, þar sem salt-
sildarmarkaðirnir voru að mestu
lokaðir vegna styrjaldarinnar,
hófst undirbúningur að áfram-
haldandi uppbyggingu ríkisverk-
smiðjanna. Styrjöldin tafði allar
framkvæmdir þannig að þeim var
ekki lokið fyrr en 1947, en þá
voru heildarafköst rikisverk-
smiðjanna komin i rúmlega 4700
lestir á sólarhring, sem var um
46% heildarafkasta allra sildar-
verksmiðja á Norður- og Austur-
landi á þeim tíma. Þegar minnst
er á þetta tímabil í sögu Sildar-
verksmiðja ríkisins og þátt Sveins
í uppbyggingu þeirra kemur í hug
annar maður, sem átti sinn mikla
þátt í þeirri þróun. Er það Jón
Gunnarsson, sem var fram-
kvæmdastjóri fyrirtækisins á
árunum 1938—1945, en hafði áð-
ur gegnt því starfi stutta hrið,
1935—1936. Dugnaður Jóns var
orðlagður og þegar það kom svo
til, að hann hitti fyrir annan af-
burðamann, þar sem Sveinn var
og samvinna þeirra um stjórn
hins stóra fyrirtækis var með
ágætum þá hlaut eitthvað undan
að ganga. Sú varð og raunin.
Síldarleysið frá og með 1947
varð til þess, að hlé varð á
byggingu verksmiðja á vegum
Sildarverksmiðja rikisins. Þegar
hins vegar sildveiðarnar hófust af
krafti út af Austfjörðum byggðu
SR verksmiðjur á Seyðisfirði og
Reyðarfirði á sjöunda áratugnum.
Þessar verksmiðjur ásamt
Raufarhafnarverksmiðjunni hafa
haft mikla þýðingu fyrir loðnu-
veiðarnar á síðari árum, eftir að
síldveiðarnar lögðust af.
Þá má ekki gleyma síldarævin-
týrinu í Kollafirði og Hvalfirði á
árunum 1947 og 1948, en þá þurfti
skjótra viðbragða til að bjarga
miklum verðmætum. Þá beitti
Sveinn sér mjög fyrir því, að
teknir voru upp flutningar á síld
til verksmiðjanna á Siglufirði og
voru fengin til stór flutningaskip.
Þetta var áhættusamt fyrirtæki
um miðjan vetur en tókst vel.
Voru þetta mestu flutningar á
sild hér við land og mun magnið
hafa verið um 140 þús. lestir, sem
var yfir 90% af allri veiðinni
enda voru þá afköst síldarverk-
smiðja við Faxaflóa sáralitil.
Fyrstu afskipti Sveins af síld
voru, er hann starfaði sem ungur
námsmaður á sildarplani Öskars
Halldórssonar á Siglufirði. Þátt-
taka hans í saltsíldarframleiðsl-
unni hófst þó ekki fyrir alvöru
fyrr en skömmu eftir heims-