Morgunblaðið - 01.07.1979, Blaðsíða 1

Sunnudagur
1. júlí 1979

Bls. 33-64
Sum
norra
Ræöa
í síðastliðinni viku
var þess minnst með
samkomu í hátíðasal
Háskólans að átta
hundruð ár eru liðin
frá fæðingardegi
Snórra Sturlusonar.
Halldór Laxness
rithöfundur varð
góðfúslega við þeirri
ósk Morgunblaðsins
að það fengi að birta
ræðu þá sem hann
flutti við þetta
tækifæri.
(Ljósm.: Emllia)
Halldór
Laxness:
Pað sem líkastil gerir Snorra
Sturluson að vandamáli í
sagnfræði á átta alda afmæli
hans, er einsog laungum fyr
hið lítt skilgreinda helmínga-
félag sem tvö þjóðlönd, ísland
og Noregur, eiga í verki hans.
Af því rís ósjálfrátt sú spurníng um örlög
hans: við hvorn vann Snorri sér til óhelgi í
raun og veru? Báða kanski? Eða var þetta
aðeins slys? Sem betur fer skal ekki um
það rætt hér á þessari stundu. önnur
spurníng, þessari hátið náteingd, kynni að
vera áleitnari: er Snorri sagnfræðíngur og
þá frá hvaða sjónarmiði?
Sagan af Ólafi konúngi helga, höfuðrit
Snorra, hefur að vísu fátt til að bera
þeirra einkenna sem prýða lygisögur sem
þá voru kallaðar. En er Snorri þá sagn-
fræðilegur höfundur samkvæmt þeim
rökum sem tekin eru gild í sagnfræði
núna? Eitt er nokkurnveginn víst, að þó
Ólafs saga helga hjá Snorra sé vissulega
einstæður vitnisburður um óklerklega
hugsandi höfðíngja á þrettándu öld, er
bókin þó umfram alt óafmáanlegur vitnis-
burður um Snorra sjálfan á sama hátt og
Njálssaga að sínu leyti um sinn höfund.
Sérstök einkenni spekínga, sem mist hafa
réttrúnað sinn þó þeir reyni að framfylgja
honum í orði, og móralistar mundu nefna
siðblinda menn, eru rík í þessum bókum;
en hætt við að flokkun í þá veru skýri ekki
málin núna. Ólafs saga helga lætur
rómversk-kaþólskan konúng Noregs flýa í
fjarlægt land þegar í harðbakkann slær, á
svæði grísku kirkjunnar, höfuðóvinar
þeirrar rómversku. Vill Snorri meina að
Ólafur sé svo fávís að vita ekki að milli
þessara kirkna fóru ekki nema heitíngar
og forbænir? Við fáum seint að vita hvern
hug Snorri ber sjálfur til Ólafs dírlíngs.
Því er tilamunda lýst, að þegar konúngur-
inn snýr heim aftur úr Austurvegi, bón-
leiður, tínir hann upp á gestgötu liðsöfnuð
sem samanstendur, að því manni skilst, af
útlendum flækíngum og jafnvel óaldarlýð,
°g teygir með sér til Noregs að fara með
stríð á hendur bændum þar. í höndum
meistara, sem þarna stjórnar penna,
verður atburðarásin ekki aðeins rökrétt,
heldur einhvernveginn sannveruleg þar
sem höfundurinn gerir Ólaf digra bæði að
skjólstæðíngi almættisins í stríðinu við
norska bændur og þeim dírlíngi sem
Noregur skal verða að sitja uppi með um
aldur og ævi. Þarna er þó Noregi ómjúkur
hnútur riðinn.
A miðöldum voru lærðum kirkjuhöfð-
íngjum töm spekinnar orð einsog þessi: Alt
er það satt sem sagt er gott frá Guði og
hans helgum mönnum. Nú á tímum, og
ekki síst á degi einsog þessum, er hálfpart-
inn útí hött, og einhver andleg uppgjöf í
því fóigin, að spyrja: er Ólafs saga helga
sönn, eða er hún uppspuni? Væri nær lagi
að líta í kríngum sig og spyrja: hvar mundi
finnast maður á íslandi núna, eða í Noregi,
sem líklegur væri til að skrifa svona sanna
og góða bók um sorgarbyrði heimsins. Það
er víst ein af náttúrum frumstæðra
manna, og kanski einmitt það frumstæða í
manni, að við lestur einhvers sem manni
þykir gott, þá finst okkur að það sé satt; og
jafnvel satt af því það er gott. Maður síær
sér á lær og tautar uppúr lestrinum: mikið
er þetta satt! Gamalt fólk sagði um
ýmislegt gott sem það las að þetta væri
gullsatt og jafnvel guðsatt.
Góðar útgáfur Heimskrínglu hafa lista
yfir menn og staði sem fyrir koma í
verkinu, fræðimenn telja og skrifa upp
orustur í bókinni, og hetjur sem tóku þátt í
þeim; og þó staðirnir finnist ekki alténd á
korti, né hetjurnar á skrá, þá er þó hægt
að dvelja fyrir sér tímann til eilífðarnóns,
amk með nógu tóbaki, til að sanna
afturábak og áfram, sitt á hvað, atburði í
bók einsog Heimskrínglu. Hætt er við að
það væri líka skrýtin sagnfræði sem eftir
yrði í Heimskrínglu, þegar búið væri að
útrýma úr þeirri bók persónum og atburð-
um sem fá ekki staðist rannsókn. Ekki er
heldur víst að þar hefðu allir vísindamenn
meiri umbun síns erfiðis en sá maður sem
fann stein, líklega steininn sesam, og á
hann var letrað: mikið fær sá sem mér
veltir.
Snorri setur saman Heimskrínglu sína
eða lætur skrifa kríngum 1230. Það er
athyglisvert að Íslendíngabók Ara er
samin hundrað árum á undan Snorra,
þannig að Ari er hundrað árum eldri
heimild um tíma Ólafs helga, og skrifar að
sínu leyti einni öld eftir fall dírlíngsins; en
til þess atburðar vitnar Ari aðeins með
orðunum: þegar Ólafur féll hinn digri
Haraldsson. Verður ekki séð að Ari hafi
nokkru sinni heyrt um helgi Ólafs, enda er
það ekki fyren 1170 að Eysteinn erkibiskup
Erlendsson semur í Noregi jarteinabók
Ólafs helga á latínu. Reyndar hefur Ari
fátt bitastætt frá þessum „digra“ konúngi
að segja nema hann setti landauragjald á
ísiendínga í Noregi. Og á þeim sex stöðum
sem hann nefnir Olaf Haraldsson í íslend-
íngabók, bendlar hann þenna konúng
hvergi og í aungvan máta, við heilagleik
eða dírlíngstign.
Lof Snorra um sagnaritun Ara í prólógus
Heimskrínglu, ber þess nokkur merki að
kurteis höfundur leggi þar töluvert á sig
til að gjalda látnum meistara, fyrirrenn-
ara sínum, torfalögin. Að öðru leyti er
þessi lofgerð, með leyfi að segja, dálítið útí
hött. í þessum prólógus kemur Snorri
óhjákvæmilega að undrunarefni sem hann
hefur fundið í Íslendíngabók, og virðist
sem hann hafi ekki lesið þá bók fyren hann
var búinn að setja saman Heimskrínglu.
Sennilega hafa fáir sagnamenn íslenskir
haft meiri ástæðu en Snorri til að undrast
orðfæð Ara um ólaf konúng helga, enda
skín það vandamál útúr prólógus Snorra
þar sem hann vitnar til þess að Hallur
fósturfaðir Ara í fjórtán ár virðist hafa
gleymt að minnast á Ólaf konúng við
fósturson sinn. Hafði þó Hallur fóstri
hans, orðrétt: „félag Ólafs konungs hins
helga og fékk af því uppreist mikla ... Var
honum (þeas Ara) því kunnugt um kon-
úngsríki hans“, skrifar Snorri síðan einsog
ögn hvumsa yfir þögn Ara fullkominni um
tign og hetjuskap Olafs Haraldssonar svo
og konúngsríki hans, en þó sérstaklega
helgi hans, sem Ari virðist aldrei hafa
heyrt nefnda.
Hugur Ara til Ólafs ber sannast sagt
vott um algert fálæti og jaðrar jafnvel
stundum við fyrirlitníngu. Þar sem saga
Ólafs stendur að sínu leyti í brunapúnkti í
verki Snorra, nefnir Ari hann aðeins
einusinni konúng í nokkurskonar hlutlausri
upptalníngu í sambandi við tímamörk-
un. Hér má skjóta því inn að ljóst verður
af fornum heimildum, að Noregur var
mikið gósenland kóngsefnum af tagi
svonefndra „lygikonúnga" á því méli sem
þessi þjóð var að brölta frammúr myrkri
forneskjunnar.
Þegar Snorri Sturluson les í íslendinga-
Sjá nœstu 1
síðu^^^J