Morgunblaðið - 21.12.1983, Blaðsíða 12
12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. DESEMBER 1983
Tíðindi af heimsbyltingu
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Halldór Laxness:
GERSKA ÆVINTÝRIÐ.
Minnisbluó.
Önnur útgáfa.
Helgafell 1983.
Gerska ævintýrið kom út 1938
og sagði tíðindi frá landi vonar-
innar í hugum margra, en sú von
átti eftir að breytast í martröð.
Eins og Halldór Laxness segir í
formála annarrar útgáfu: „Tíðindi
af heimsbyltíngu í Rússlandi voru
í þann tíma eftirsótt lesmál al-
menníngs um heim allan og töldu
líklegir menn sem ólíklegir, hér
heima ekki síður en annarstaðar,
að rússlandsmál ættu erindi beint
við þá; þarámeðal þeir sem annars
stiltu sig um að lesa Kiljan."
Breytingar frá frumútgáfu eru
nokkrar, en ekki teljandi, enda
varla mögulegar nema umskrifa
bókina og hvað hefði verið fengið
með því. Kannski föisuð mynd af
gamalli hugljómun?
Halldór Laxness minnir á að
tíminn stendur aldrei kyrr og seg-
ist sem betur fer ekki hafa komist
undan því lögmáli „og hér er bókin
með ummerkjum, nema þrætu-
bókarstíll kynni að vera meira
tempraður á þessari en hinni
fyrri, og mærð dregin út einsog
kostur var í vitund þess að við lif-
um í heimi sem hefur aðrar ijóð-
rænar viðmiðanir en þá; og aðra
heiðursmenn einsog nú er farið að
segja."
Fyrri hluti bókarinnar er mjög
helgaður því að gera lítið úr
franska fagurkeranum og rithöf-
undinum André Gide sem eins og
fleiri góðir menn gerðist vinveitt-
ur Sovétríkjunum, en sá heims-
mynd sína hrynja eftir för þang-
að. Nú getur maður ekki annað en
hrifist af ádeilustíl Halldórs þegar
hann er að rífa Gide niður, en
árásirnar á Gide eru dapurlegar
þegar maður hugsar til þróunar
Halldórs sjálfs, hvernig hann
brást að lokum við með heiftar-
legu uppgjöri Skáldatíma. Inn í
málflutning Halldórs blandast því
miður vanþóknun á kynferðislífi
Gides, en vissar efasemdir koma
líka fram um að rétt sé að ásaka
Gide fyrir kynvillu. Þetta er þrátt
Halldór Laxness
fyrir allt merkileg heimild um
Halldór Laxness ungan.
Það er vitanlega rétt hjá Hall-
dóri Gerska ævintýrisins að skoða
verður sögu Rússlands í réttu ljósi
og auðvelt er að taka ranga af-
stöðu til Sovét. Lenín freistaði
þess til dæmis að skýra fyrir Vest-
urlandabúum þann tötralýð sem
svo mikið bar á í Sovétríkjunum.
Menn eins og Gide máttu náttúru-
lega ekki gera sér of stórar vonir
um að unnt væri að breyta öllu
strax með nýrri hugmyndafræði.
„Stundum orkuðu Ráðstjórnar-
ríkin á mig einsog einn óslitinn
sunnudagaskóli frá Eystrasalti
austur að Kyrrahafi. Hvar sem
maður kemur er verið að ala fólk
upp. Alt sem sagt er, alt sem gert
er, virðist gert og sagt í uppeld-
isskyni. Það má ekki hafa neitt
ljótt fyrir neinum. Allir eru að
læra, gamlir og úngir, eingusíður í
fjarstu og einaungruðustu út-
kjálkum en í miðstöðvum ríkisins,.
alstaðar skín ljós byltíngarinnar,
hugsjón sósíalismans; það er verið
að skapa nýtt land, nýa þjóð, nýan
heim, nýa guði.“
Lesandinn hlýtur að taka þess-
um sunnudagaskóla með nokkrum
fyrirvara, ekki síst þegar írónían
sem fylgir er skoðuð: „Þessi upp-
eldisstarfsemi er stundum svekkj-
andi fyrir útlendíng, en stundum
finst manni óviðjafnanlegt að
slíkt land skuli vera til, alt eftir
því hvurnin liggur á manni."
Það er að vísu sorglegt að lesa
um draumóramanninn Stalín og
aðdáunina á honum og sömuleiðis
um málaferlin „gegn blökk hægri-
manna og trotskista 1938“, en því
ánægjulegra að kynnast því yndis-
lega fólki sem víða er sagt frá og
er jafn sólgið í skáldskap og for-
fallnir dópistar í eitur. Hver fagn-
ar ekki frásögnum af Dsjambúl
skáldi og Púskín til dæmis?
Gerska ævintýrið er sem betur fer
fullt af slíkum frásögnum, rituð-
um af skáidi sem er að hripa á
blöð minnispunkta um ferðalag
um leið og það er að semja Höll
sumarlandsins.
Um þær skoðanir sem Gerska
ævintýrið vitnar um hlýtur að
gilda það sem Halldór Laxness
skrifar sjálfur: „Skáldskapur er
einna helst skiljanlegur útfrá
þeim tíma þegar hann er kveðinn."
Þessi ummæli eru höfð um Byron
iávarð, en eru aldrei of oft rifjuð
upp.
Tími Gerska ævintýrisins er lið-
inn. Tíminn stendur ekki kyrr.
Skáid verða engu að síður að hafa
í huga að orð þeirra geta vegið
þyngra en annarra. Það sem skrif-
að er um í Gerska ævintýrinu er
ekki bara ferð inn í ljóðrænt mist-
ur, heldur ein hrikalegasta örlaga-
saga mannkynsins. Halldór Lax-
ness hefur manna best skilið að
slík saga þarf endurskoðunar við
og ekki látið sitt eftir liggja eins
og Skáldatími og fleiri bækur eru
til marks um.
Færeysk
myndlist
Bárður Jákupsson Frimcxi Joensen Sámal Joensen Mikines Janus Kainban
Torbjörn Olsen Tróndur Pátursson Ingálvur av Reyni Ruth Smith
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Farandsýning færeyskrar
myndlistar prýðir þessa dagana
og fram tii 8. janúar kjallarasali
Norræna hússins.
Ekki þarf að orðlengja það, að
þessir frændur vorir eru jafnan
mikiir aufúsugestir á okkar
breiddargráðum, enda mátti sjá
það við opnun sýningarinnar, en
þar var samankomið mikið fjöl-
menni. Færeysk myndlist hefur
raunar áður gist kjallarasali
Norræna hússins fyrir allnokkr-
um árum, og er sú sýning mér í
ljósu minni, enda skrifaði ég ít-
arlega um hana hér í blaðið.
Hér er um að ræða frumkvæði
frá Norrænu listamiðstöðinni,
Sveaborg, og hefur sænski mynd-
listargagnrýnandinn Mats
Arvidsson veg og vanda af vali
verkanna, auk þess sem hann er
umsjónarmaður sýningarinnar.
Væntanlega verður það því mjög
fljótlega á dagskrá, að færeyskur
listamaður hafi yfirumsjón með
mikilli sænskri sýningu er gengi
um Norðurlönd og hlakka ég
mjög til að sjá þá sýningu. Sú
sýning hlýtur að vera í burðar-
liðnum svo vísað sé til leikreglna
lýðræðis.
Gefin hefur verið út mjög vegl-
eg sýningarskrá með ágætum
upplýsingum um færeyska
myndlist og kemur þar ýmislegt
fram, sem ég ekki vissi áður. Hef
ég þó fylgst grannt með fær-
eyskri myndlist í rúm þrjátíu ár
og m.a. séð eina stóra sýningu á
„Den Frie“ í Kaupmannahöfn
fyrir nokkrum árum. En svona er
að fylgjast með hlutunum úr
fjarlægð, en til Færeyja hef ég
illu heilli aldrei komið. Textinn í
skránni er á þrem tungumálum,
sænsku, finnsku og ensku og er
mjög glæsilegur í alla staði.
Sýningin í Norræna húsinu er
því miður ekki öll í heiid, því að
það vantar 34 myndir, hafi ég
talið rétt. Þykir mér það alvar-
legt mál, því að ekki skortir
stærra sýningarhúsnæði í höfuð-
borginni. Hér kemur þannig
fram nokkur brotalöm í undir-
búningi sýningarinnar. Hafi sýn-
ingin endilega þurft að gista
Norræna húsið, hefði mátt nýta
allt handbært veggpláss t.d. í
anddyri, veitingabúð, bókasafni
og hljómleikasal. Auðvitað er
þetta varla geriegt í framkvæmd,
en ég vil undirstrika, að þessi
sýning átti skilyrðislaust að vera
sett upp í heild sinni hér, allt
annað er móðgun við okkur
Reykvíkinga. Þá skil ég ekki
heldur, af hverju íslenskur texti
skuli ekki fylgja hinni veglegu
sýningarskrá frekar en t.d. ensk-
ur, þar sem sýningin sækir ís-
land heim, en hvergi kemur fram
að hún fari til enskumælandi
lands.
Varla hefði það verið of mikil
fyrirhöfn að láta íslenskan texta
í lítið upplag af sýningarskránni.
Þannig hefði hún vafalaust selst
mun betur hér. Naumast er verið
að ýja því að okkur, að enska sé
okkar móðurmál?
Ég er vel vitandi þess, að enski
textinn eykur upplýsingagildi
sýningarskrárinnar og að mjög
margir lesa ensku hér, sennilega
margfalt fleiri en t.d. sænsku, en
bókin væri einhvern veginn svo
miklu hlýlegri, ef maður sæi
móðurmáíið í henni.
Og slíkt væri ólíkt meiri sómi
fyrir norræna samvinnu ...
Kynni mín af færeyskri mynd-
list hófust, er ég var við listnám í
Kaupmannahöfn og sá á stund-
um myndir eftir einn og einn
Færeying á samsýningum ým-
issa listhópa. Eins og íslenskir
myndlistarmenn, skáld og rithöf-
undar gerðu fyrr á öldinni, hafa
færeyskir listamenn haft búsetu
í borginni við sundið eða verið
þar með annan fótinn. Þeir nutu
þar og njóta ennþá ýmissar
fyrirgreiðslu, svo sem íslend-
ingar gerðu hér áður fyrr, t.d að-
gangs að styrkjum og verðlaun-
um, húsakosti, lærdómssetrum
o.fl. Þá er Kaupmannahöfn fyrir
þá gluggi til umheimsins, svo
sem borgin var íslendingum um
aldabil, enda samgöngur góðar á
milli. Þá njóta þeir sérstakrar
fyrirgreiðslu fólks sem tekið hef-
ur ástfóstri við færeyska menn-
ingu, nákvæmlega eins og íslend-
ingar forðum, gefa út bækur
þeirra, kaupa myndir þeirra,
halda þeim veglegar veislur ...
Eðlilega gætir því mikilla
áhrifa frá danskri myndlist í.
verkum færeyskra myndlistar-
manna og flestir þeirra hafa
numið þar. Sá er gegnir sama
hlutverki í færeyskri myndlist og
jöfrarnir þrír í íslenskri, þeir Ás-
grímur, Jón Stefánsson og
Kjarval, nam við listaháskólann
í Höfn svo seint sem á árunum
1928—1934 (hjá Ejnar Nielsen og
Aksel Jörgensen). Sá er hér um
ræðir fæddist sex árum eftir að
Jón Stefánsson sté á land í Kaup-
mannahöfn og af því má marka
hve ung og fersk færeysk list i
rauninni er. Sá er hér um ræðir
og er sá möndull er allt snýst um
er að sjálfsögðu Sámal Joensen
Mikines (fæddur í Mykinesi 1906,
dáinn á Bispebjerg í Danmörku
1979). Hann telst faðir færeyskr-
ar málaralistar, brautryðjandi
og aflgjafi.
Fyrir hans daga getur fátt um
alvarlegar tilraunir í færeyskri
myndlist.
„Samt sem áður hefur færeysk
listiðn í áranna rás leift ókomn-
um kynslóðum fallegar menjar,
þó í litlu sé, þar sem eru kórvegg-
ir með útskornum stöfum í fáein-
um gömlum timburkirkjum,
raunar eina skrautið sem þessar
fágætu kirkjur frá því eftir siða-
skipti hafa að státa af. Stóra
gotnenska kirkjan i oddbogastíl,
sem verið var að byggja á
13,—14. öld við biskupsstólinn í
Kirkjubæ, var aldrei fullgerð og
stendur nú sem stórkostleg, en
opin og vindblásin rúst. Frá síð-
ari tímum er frumstæður tré-
skurður sem bóndinn Tróndur í
Tröð (1846-1933), - einn af
þekktustu kvæðamönnum eyj-
anna — prýddi með kirkjuna í
fámennri fæðingarsókn sinni
Skálavík í Sandey."
Hér greip ég til magnaðrar
lýsingar William Heinesen í
formála bókarinnar Færeysk list
(Emil Thomsen — Tórshavn
1982). Hér nem ég staðar að sinni
en held áfram eftir jól — taka
verður tillit til takmarkaðs rým-
is í blaðinu.