Morgunblaðið - 04.05.1986, Blaðsíða 61

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. MAÍ1986
61
Laxinn hefur fyrir framan augun lyktarskynfæri. I 25 sm löngum fiski er um hálf milljón skynfruma.
Með þessu skynfæri getur laxinn skynjað lyktina af eigin ættingjum og skilið á milli hennar og lyktar
frá öðrum löxum. Þannig rakið sig heim eftir lyktarslóðinni.
sameiginlegt með þeim laxfískum
sem leituðu á nákvæmlega sama
staðinn í ákveðinni á var að þar
eru ættingjar þeirra fyrir. Og þar
er komin kenningin um að ratvísin
sé erfðabundin og tengd ákveðn-
um stofnum. Þetta höfum við
getað sýnt fram á.“
Rennur eftir sinni lyktarslóð
I Atlantshafí, norður með allri
strönd Noregs, er lax í sjó, geldlax
og Iax sem er að verða kynþroska.
Laxaseiðin hafa eðli sínu sam-
kvæmt gengið úr ám allt frá Sví-
þjóð og norður til Murmansk og úr
öllum norsku ánum. Hans Nord-
eng segir að þau sem tilbúin eru
leggi af stað þegar hitinn í ánni
er 6—7 stig. En hvemig rata þau
þá á þær slóðir úti í hafínu þar
sem þau mæta ættingjum sínum
sem búnir eru að vera þar í 1—2
ár. Og þar eru ekki aðeins ættin-
gjamir heldur ókunnugir laxar úr
mörgum öðrum ám. Jú, þau fylgja
hafstraumnum út, fyrst niður ána,
þá straumnum með ströndinni og
síðan út í straumhringrásina sem
þar er, alveg eins og ættingjamir
höfðu gert á undan þeim. Seiðin
ganga í torfum á kvöldin, fara
með 20—30 km hraða á sólarhring
meðstraums og gefa frá sér þetta
ákveðna lyktarefni, sem þau fram-
leiða í lifrinni. Því eru 30 kílómetr-
ar á milli torfanna, sem er dagleið
hvers hóps. Og þegar þau em
komin í þann hringstraum þar sem
kynþroska laxinn heldur sig, þekk-
ir hver þeirra sína lyktarslóð, sem
hann rekur sig eftir heim og alla
leið á sinn hrygningarstað. Laxinn
syndir og heldur sig í ákveðnu
dýptarlagi. Ef brenndar em úr
honum lyktarstöðvamar, eins og
gert hefíir verið í tilraunaskyni,
þá leitar hann alla leið niður á
botn og upp undir yfírborðið í
hlykkjum af því að hann fínnur
ekki lyktarslóðina sína. Sá lax sem
er úti í sjó þarf því ekkert að vita
hvar hann er, hvenær eða í hvaða
átt hann á að halda. Honum er
sagt það. Kynþroska fískurinn
leggur af stað þegar fyrstu seiðin
koma og slóðin með hans eigin
lygt nær til hans. Eftir henni fer
hann á sinn eigin fæðingarstað til
að hrygna. Tilgangurinn er að
halda erfðaeiginleikum stofnsins
við.
Ein ailsheijar fiskisúpa
í fjörðunum
Efnið sem fískanir rata eftir til
samstofna físka og seiða myndast
í lifrinni og fer út með saumum,
en það skilst líka út um húðina.
Svo hámákvæmt er það að ekki
þarf nema einn dropa í hálfa millj-
ón lítra af vatni. Hans Nordeng
útskýrir hvemig þeir með tilraun-
um hafa sett elektróður við heilann
á laxfískum og þá slær út þangað
til rétta efnasamsetningin kemur.
Þannig er fundið með heilalínuriti
nákvæmlega hvaða efni fískurinn
svarar. í lyktarstöðvunum í 25 sm
löngum físki em um hálf milljón
lyktarfruma. En þama getur verið
um óteljandi efnasamsetningar að
ræða.„ Við vitum orðið nokkum
veginn hvemig þetta verkar,“
segir Hans Nordeng, sem birti
ekki niðurstöður sínar fyrr en um
1977. „Menn vissu ekki að um
erfðir væri að ræða og höfðu ekki
rannsóknir sem sönnuðu það fyrr
en á 8. áratugnum. En síðan er
líffræðileg vitneskja orðin svo
mikil um þetta að enginn þarf að
gera vitleysur í skjóli fáfræði."
Þessar nýju rannsóknaniður-
stöður hafa leitt til mikilla
árekstra milli stjómvalda í Noregi
og þeirra sem að rannsóknum
hafa staðið. I Noregi hafa menn
litið til gróða upp á milljarða króna
af væntanlegri laxaræktun. En til
að ná því sem fyrst hefur vantað
seiði. Gefín hafa verið leyfí til að
flytja seiðin víðs vegar að, t.d.
komu löglega 5 milljón seiði frá
Svíþjóð í einni sendingu. Og vegna
seiðaskorts hafa svo komið til
gróðabraskarar, sem til viðbótar
við hinn löglega innflutning út-
vega erlend seiði og selja. Þá er
vitað að nú þegar hafa um 2 millj-
ónir laxa af öllum mögulegum
tegundum sloppið árlega úr eldis-
kvíum og blandast öðrum stofnum.
Um helmingurinn sem kemur út
er þá lax sem sleppur úr kvíum.
Sumir hafa kallað þetta „Norsku
hönnungarsöguna“. Þá hafa menn
ekki áttað sig á því við ræktun
að fleiri en einn stofn getur verið
í hverrri á, allt upp í 14 sem vitað
er um og því ekki víst að fískar
séu ræktaðir af sama stofni þótt
foreldramir séu úr sömu á. í
norskar ár er þegar komið mikið
af ókunnum físki. Veiðifélög í
frægum laxveiðiám, sem hafa sína
sérstöku stofna, einn eða fleiri,
hafa kannski fengið 40% af útlend-
ingum, en halda samt áfram að
taka hrygningarfísk úti í fírðinum.
Þar má kalla að sé orðin ein alls-
heijar fískisúpa og þó sleppa þeir
físki úr þessari blöndu í sínar eigin
ár. Lengst ganga þeir sem lengi
hafa gert þetta og eru því þegar
komnir með mestu blöndunina. I
Iandbúnaðinum eru menn vanir að
velja það sem mest gefur af sér.
En í þessu er engin stefna." En
hvað gerist nú?
„Engin óeining er um það leng-
ur að afkvæmi blandaðra stofna
eigi erfíðara með að rata,“ segir
Hans Nordeng. „Og þá er ekki
aðeins um það að ræða að viðkom-
andi á tapi þeim, heidur villast
þeir í rangar ár og blandast þar
og rata ekki á sínar hrygninga-
stöðvar. Blöndunin breiðist út
meðfram stöndinni. Þá er það ekki
orðið einkamál hvers og eins að
rækta í sinni á. Það er heldur
ekki bara mál Norðmanna eða ís-
lendinga hvemig þeir fara með
laxastofnana sína, heldur mál sem
varðar allar þjóðir. Annars endar
þetta með því að allir laxastofnar
verða af sama uppmna og rata
ekki. Og sá lax sem hentar við
ákveðnar aðstæður lendir þar sem
hann getur ekki þrifíst eða
hrygnt."
Bannaðar sleppingar nema
á samstofna laxi
„ í Noregi höfðu menn jafnvel í
hyggju að sleppa allt upp í 10
milljón seiðum í sjóinn til hafbeitar
á hvetju ári. Nú hefur verið ákveð-
ið að það verði ekki gert. Á undan-
10'
20'
30'
't t ' \\ 1

vannmasse -
slrömfordellng. (1) Kystvann,
(2) Atlanlisk vann.
(3) Polarvann.
fömum tveimur árum hafa menn
skilið hve fráleitt þetta er og em
orðnir hræddir við afleiðingarnar.
Ekki er lengur nein efnisleg óein-
ing milli norskra gmnnrannsókna
og opinberra aðila, sem hljóta að
leggja rannsóknir til gmndvallar.
Nú hafa stjórnvöld í Noregi því
sett reglugerð, sem gekk í gildi
1. janúar sl., sem bannar allar
sleppingar laxfíska í norskar ár
nema sleppifískurinn sé samstofna
viðkomandi árlaxi. Þá hafa verið
settar strangar reglur um af-
rennsli frá fískiræktarstöðvum,
bæði vegna mengunar og sjúk-
dómahættu, þannig að þeim er
ekki leyft að leiða afrennsli út í
ámar, en verða að leggja leiðslur
einn kílómetra út í sjó og minnst
á 7 metra dýpi. Markmiðið er að
ekki fínnist ein einasta á sem
affali kemur frá út í árvatnið."
í nýju reglugerðinni er laxa-
Samkvæmt 400 ára gömlum heimildum trúðu forfeður okkar að Guðlaxinn væri foringi laxanna
og leiddi þá fyrir guðlega forsjá heim í árnar sínar. En síldin hafði líka sinn kóng, sem leiddi
hana úr sildargarðinum mikla við ísland. Það var Sildarkóngurinn, sem er sjaldgæfur fiskur. Hér
er teikning af honum.
Uppvaxtarsvæði fullorðna laxins er í hafinu í svokölluðum straum-
hvirflum eða hringstraumum. Með því að ganga með strauminum
leiðast seiðin hvert á sinn stað, þ.e. þangað sem laxarnir af þeirra
ætt, sem fóru fyrir einu ári eða tveimur, eru fyrir. Allir straumar
enda í hvirfli.
ræktendum gert að tilkynna við-
komandi yfírvöldum um allar
sleppingar, en þeim sem setur út
fisk eða fæðudýr, að ferskvatns-
humri meðtöldum, í trássi við
reglugerð þessa eða brýtur þau
skilyrði sem hún setur skal gert
að sæta sektum eða fangelsi allt
að þremur mánuðum, segir í 11.
grein.
Einn stofn á hverjum stað
Nú hafa íslendingar haft stór
áform um að feta í fótspor Norð-
manna og græða milljarða á laxa-
rækt. Hvað eigum við að gera til
að lenda ekki í sömu fiskisúpunni?
„Ef ég væri Islendingur og hyggð-
ist setja upp eldisstöð þá mundi ég
byggja á einum stofni og það
stofni úr á frá þessum sama stað.
Ekki sækja hann annað. Tryggja
verður að halda sem mestu af
erfðaeiginleikunum. Og gæta þess
að stofninn úrkynjist ekki við
ræktun með því að nota sem flesta
klakfíska. Bæta við klakfískum úr
sama náttúrulega stofni sem upp-
haflega var notaður, ef þörf kref-
ur. Ef slíkur fískur sleppur úr
stöðinni er enginn skaði skeður.
Þeir fískar vita hvar þeir eiga
heima. Með því móti tekur maður
minnsta áhættu. Sama lögmál
ætti að gilda um landkvíar og sjók-
víar. Ef á að nota kynbættan físk
annars staðar að, þá verður hann
að vera í landkvíum. Fjósið verður
að vera lokað. Annars er tekin of
mikil áhætta."
Að lokum sagði Hans Nordeng
að svo virtist sem í Noregi sé um
þessar mundir að takast samstarf,
sem leiða muni til nýtingarstefnu
er hafi vísindalegan bakhjarl, þrátt
fyrir allt sem á undan er gengið.
Hljótum við ekki líka að verða að
gera það á íslandi, áður en skaði
er orðinn?
Vlðtal: Elín Pálmadóttir
Mynd: Árni Sæberg