Morgunblaðið - 22.10.1989, Blaðsíða 21

hjálparstarf á sinni könnu. Ég hef
unnið að ýmsum verkefnum fyrir þá
og hef meðal annars farið nokknim-
sinnum fyrir þá til Kamerún. Við
höfum stungið upp á aðgerðum til
forvama en það vantar svo víða pen-
inga í þriðja heiminum. Hér er um
merkilegt fyrirbæri að ræða, gas sem
kemur úr möttli jarðar þar sem kvik-
an er, og safnast þannig fyrir, en
líklega er þessi hætta einungis fyrir
hendi í hitabeltislöndunum. Annars
staðar em hitasveiflurnar það miklar
að vötnin snúast við á löngum tíma,
hvolfa sér hægt og sígandi. í hita-
beltinu getur þetta hins vegar safn-.
ast fyrir á hundmðum ára eða jafn-
vel þúsundum án þess að nokkur
umtalsverð umbylting eigi sér stað
í vatninu.
Bylting í kenningum
frá 79 f. Krist
Eitt af þeim verkefnum sem ég
hef unnið við er á Santorin-eyju í
Miðjarðarhafi. Þar varð mikið gos
um 1600 fyrir Krist, gosið sem eyddi
Minos-menningunni og kom líklega
af stað sögninni um Atlantis, horfna
landið. Allt bendir til þess að það
hafi átt sér stað þarna. Gígur Santor-
in-eyju í Eyjahafinu er nú á 390
metra dýpi í hafinu en tvær eldfjalla-
keilur rísa upp úr bugtinni. Frá Sant-
orin fór ég til Pompei. Mér fannst
strax og ég sá jarðlögin þar að þau
segðu sína sögu og reyndar allt aðra
sögu en sú hefðbundna sem vitnað
hefur verið til hingað til um atburða-
rás náttúmhamfaranna sem lögðu
Pompei í eyði. Upp úr þessari ferð,
eða árið 1975, hóf ég rannsóknir í
Pompei þar sem bjuggu um 20 þús-
und íbúar þegar gosið dundi yfir og
í Herkulaneum sem var hverfi um
5.000 ríkra Rómverja. Þarna vann
ég til 1983 öðru hvom, en árið 1982
varð mikill fundur í Herkulaneum,
því við fundum jarðneskar leifar
borgaranna. Áður höfðu aðeins fund-
ist 10 beinagrindur, fólk í mmi, börn
í vöggum, en það var greinilegt að
fólk hafði verið að flýta sér. Lyklar
voru í læsingum, peningar á borði,
brauð í ofni, en árið 1982 var grafið
í fýfsta skipti niður þar sem talið
var að ströndin hefði verið. Ströndin
fannst og þar vom íbúarnir. Þeir
höfðu flúið undan gosinu niður að
sjó en lentu þar milli steins og sleggju
þegar öskuflóðið og helskýið flæddu
yfir borgina og sjóinn. Á aðeins 100
metra strandlengju fundust nokkur
hundmð beinagrindur, en 23 metra
þykkt lag af-öskuflóði var yfir fjö-
mnni. Núverandi strönd er hálfum
kílómetra utar en gamla strandlengj-
an, en harka jarðvegsins var slík að
það þurfti loftpressur til þess að
komast niður á gömlu ströndina þar
sem sagan birtist svo ótrúlega. Ösku-
flóðsmyndun sem þessi er til á ís-
landi í Þórsmörk frá fomu gosi í
Tindfjöllum á ísöld. Öskuflóðið féll
þá til suðurs yfir í Eyjafjallajökuls-
svæðið og er víða tugir rrietra á
þykkt. Þetta öskuflóð er grunnurinn
í Þórsmörk, meðal annars hæðirnar
í kring um skálana. Þarna hefur sem
sagt skapast helský með öskuflóði
og þarna er um að ræða yngsta fyrir-
bærið af þessari tegund á íslandi.
Við skiljum hins vegar ekki hvers
vegna þessi fyrirbæri em ekki al-
gengari í eldljallásögu íslands.
Stundum nær strókurinn mikilli hæð
í þessari tegund eldgosa, myndar
gosbrann og flæðir niður, en slík gos
era hættulegust af öllum eldgosum.
Öskuflóð en ekki vikurfall
Það hafði verið ríkjandi kenning
að íbúar Pompei hefðu grafist í ösku-
falli og vikri smátt og smátt, en þar
sem leifarnar voru var öskulagið af
allt annarri tegund en búast mátti
við samkvæmt þeirri kenningu. í
öskulaginu í Pompei ofan á vikurfall-
inu var viðurinn kolaður og glerið
bráðið, en það hefur gerst í öskuflóð-
inu eftir vikurfallið sem hefur staðið
í um það bil 12 klukkustundir. Mik-
ill massi hefur því fallið á stuttum
tíma í þessu fræga eldgosi 79 fyrir
Krist. Pliníus yngri varð vitni að því
samkvæmt heimildum. Hann var þá
17 ára gamall, sá gosið og lifði það
af, en hann mun hafa verið í um 30
km íjarlægð frá gosstöðvunum. Plin-
íus lýsti gosinu í tveimur bréfum til
rómverska sagnfræðingsins Takitus-
ar, en bréfaskriftirnar voru vegna
Pliníusar eldri, fósturföður hans, sem
stjómaði rómverska flotanum, en
hann var náttúrufræðingur og fórst
MÖJÍGUNBLADID 'SUNNIÍDAGUR 22.DKTUhMr.L
21-
NYOS-VATNIÐ
í KAMERÚN
I Nyos-vatninu í Kamerún varð
gassprenging sem olli dauða 1500
manna - einnig stráféll búpeningur.
Haraldur fann ástæðuna.

í eldgosinu. Pliníus eldri fór á galeið-
um í átt að gosinu fyrir forvitni sak-
ir og komst á land 20 km frá eld-
stöðvunum, en hann lenti i helskýi
og kafnaði. Vegna þess að hér var
um háttsettan mann að ræða var
málið rannsakað og skýrslur skrifað-
ar, ella væri ekkert um þetta vitað.
Ef maður ber saman lýsinguna og
öskulögin gefa þau nákvæmlega
sömu upplýsingar. Þar með var eld-
gos skráð í fyrsta skipti og eldfjalla-
fræðin byijar.
Pompei var um 10 km suður af
eldijallinu, en Herkulaneum um 6
km norðvestur af því. Allt öskufallið
stóð fyrst á Pompei, en síðan breytt-
ist gangur eldgossins og það hefur
tekið öskuflóðið um 5 mínútur að
komast frá ijallinu niður í bæ. í þessu
eldgosi grófust 8 borgir. Þijár hafa
fundist í uppgreftri, Oplontis, Pom-
pei og Herkulaneum. Hinar borgirnar
em týndar, en hins vegar höfum við
fundið sveitabæi í hlíðum ijallsins
og vínakra tengda þeim i uppgreftr-
inum. Það hefur verið gaman að
grúska í þeim, en við þessa vinnu
hef ég aðallega verið styrktur af
National Geographic Society og
vísindasjóði Bandaríkjanna.
Eldgos hafa mikil áhrif á
loftslagjarðar
Upp á síðkastið hef ég beitt mér
meira að öðrum gosum, sérstaklega
í Indónesíu og þá aðallega sprengi-
gosum. Stærsta sprengigos á jörð-
inni, sem vitað er um, var í Tambora
á.Sumbawa árið 1815. Fimmtíu
rúmkílómetrar komu upp í því gosi,
en í Lakagígum 1783 komu upp um
tólf rúmkílómetrar. Ástæðan fyrir
könnun á þessu gosi er sú að það
hafði svo mikil áhrif á loftslagið víða
um jörð. Spurningunni um gróður-
húsaáhrifin er enn ósvarað og það
er margt sem kemur til greina í því
sambandi bæði til lengri og skemmri
tíma. Klór frá eldfjöllum getur til
dæmis haft áhrif á ósonlagið alveg
eins og kælivökvinn úr kæliskápum,
freon eða CFC, klórflúorkarbon, á
sprautubrúsunum. í Tambora-eld-
gosinu fórust 92 þúsund manns og
loftslagið varð fyrir ýmsum áhrifum.
Það kólnaði mikið í norðurhluta
Norður-Ameríku, og árið eftir, 1816,
snjóaði þar og frysti í öllum sumar-
mánuðunum. Einnig varð algjör upp-
skembrestur víða í Evrópu. Hung-
ursneyð varð í Þýskalandi og menn
reyndu ýmislegt. Hann varð frægur
prófessorinn sem ætlaði að sanna það
hvernig hægt væri að búa til brauð
úr sagi. Hann notaði hundinn sinn í
tilraunina og hundurinn fitnaði og
fitnaði, þangað til hann sprakk.
Kjarnorkuvetur má forðast
en ekki eldíjallavetur
Sennilega verða svona stærri
sprengigos á 200 ára fresti, þannig
að þetta er nokkuð sem jarðarbúar
verða að búa við, eins konar eldfjalla-
vetur eða kjarnorkuvetur eins og nú
er sagt. Slíkt ástand getur orðið að
staðreynd við mikinn bmna á jörð-
inni, sprengingu, skógarelda, olíu-
brana í borgum og fleira. Brenni-
steinssýra úr eldfjöllum myndar úða
í heiðloftunum og hann endurkastar
sólargeislum frá jörðinni og veldur
kólnandi loftslagi. Kjarnorkuvetur er
hægt að forðast, en ekki eldfjallavet-
ur.
Það, sem ég hef verið að gera í
sambandi við Tambora-gosið, er að
þróa aðferð til þess að mæla magn
brennisteinsgassins í gosinu. Það er
það sem hefur áhrifin, en ekki ask-
an. Brennisteinsgasið fer í 40 km
hæð og þéttist þar í brennisteinssým
eða úða og myndar þokur af brenni-
steinssým í heiðhvolfinu. Þar hangir
efnið í 2-4 ár, en fellur síðan til jarð-
ar smátt og smátt og verður áhrifa-
laust, en í heiðhvolfinu endurkastar
það sólarljósinu. Ég hef unnið að því
að mæla hvað kom mikið af brenni-
steini upp úr eldfjallinu í Tambora-
gosinu og nú veit ég hvað þarf mik-
ið magn til þess að hafa þessi áhrif
á loftslagið, því 26 milljónir tonna
af brennisteinsgasi komu upp úr
Tambora. Ég segi stundum í gamni
að brennisteinsgasið sé í ættinni.
Langalangafi minn frá Noregi, Nik-
ulás Buch, stjómaði brennisteins-
vinnslu í Mývatnssveit 1750, og nú
er ættin komin aftur í brennisteininn.
Áhrif eldgosa á
þjóðlíf, mannlíf og
efnahagslífþjóða
Það sem ég hef lagt áherslu á að
undanförnu í starfi mínu er að kanna
áhrif eldgosa á þjóðlíf, mannlíf og
efnahagslíf þjóða. Ég byijaði á því
áþreifanlega ef svo má segja, í Pom-
pei, en hef síðan farið út í víðtækari
áhrif eldgosa á loftslag jarðarinnar.
Rannsóknir á Tambora eru liður í
því, en það er erfitt fjall að glíma
við. Tambora er 4.000 metra hátt
fjall, en askjan sem myndaðist í eld-
gosinu er 6 km í þvermál og 1.250
metra djúp. Næst mun ég rannsaka
Krakatá við Jövu. Krakatá gaus
1883, en stærð gossins var ekki nema
einn fimmti af gosinu í Tambora.
Krakatá er þó miklu frægara gos en
Tambora því það hefur verið skrifað
svo mikið um það.í sprengigosinu í
Krakatá fannst hljóðbylgjan sjö sinn-
um kring um jörðina og gosið heyrð-
ist í Ástralíu og víðar um Kyrrahaf-
ið. í því eldgosi fómst 36 þúsund
manns. Meiningin er að kanna goð-
söguna um Krakatá, því sagan er
alls ekki klár. Til þess að reikna út
umfang eldgossins höfum við þróað
aðferð með því að mæla vikurfallið
út frá kornastærð eftir því sem fjær
dregur gígnum. Þannig getum við
mælt hæð vikurstróksins, en hæð
gossins er grundvallaratriði og mæli-
kvarði á rennsli úr gígnum. Við emm
að safna gögnum um goshraða og
gosmagn frá sem flestum gosum í
heiminum og þannig emm við einnig
að koma upp gagnaskrá. Það er
mikil þörf á þessum mælingum á
-íslandi. Við höfum mælt Öskjugosið
frá 1875 og ég hef mikinn áhuga á
að mæla eldri Heklugosin, til dæmis
gosið sem eyddi Þjórsárdal 1104.
Hvers eru eldfjöllin megnug
í framtíðinni?
í eldfjallafræðinni emm við rétt
að komast á það stig að geta mælt
styrkleika gömlu stóm gosanna með
því að kanna jarðlögin og þá fyrst
komumst við í góða aðstöðu til þess
að segja fyrir um hvað getur gerst
í framtíðinni, hvað þessi eldfjöll eru
í rauninni fær um að gera. Ég er
aðeins búinn að fá upplýsingar urir
50 gos í heiminum, sprengigos sem
öll hafa orðið síðustu 10 þúsund ár-
in. Það er nauðsynlegt að koma upp
gögnum um eldfjallasvæði heimsins,
spá í stærð gosa, hættur og svo fram-
vegis. Þetta ætti að vinna í alþjóða
samstarfi og það tekst vonandi á
næstu 20 áram. Hinumegin við
þröskuldinn er hins vegar rannsóknin
á Krakatá eins og ég sagði. Krakatá
var ein stór eyja, 2.000 metra há,
en hún sprakk í marga hluta. Hluti
úr eyjunni stendur upp úr hafinu,
en aðrir hlutar sukku í sæ. 1 miðri _
öskjunni byijaði lítið eldgos árið 1927
og segja má að það hafi mallað mik-
ið til síðan. Lítil eyja er risin úr haf-
inu, Anak Krakatá, eða sonur Krak-
atáar. Þetta gos gæti fyllt upp gos-
öskjuna á nokkur hundrað ámm, en
næsta stórverkefnið er að kanna
þetta svæði.
Osonlagið og eldgos
Þú spyrð um samband á milli eld-
gosa og ósonlagsins en það er nokk-
uð sem ég er ekki sérfræðingur í,
en því hefur verið haldið fram að
eldgosið í Mexíkó 1982 í E1 Chichon
eigi einhvem þátt í gatinu á ósonlag-
inu yfir suðurskautinu; í því gosi kom.
upp mikið af brennisteini og kiór.
Hins vegar virðist margt benda til
að ósongatið tengist frekar mengun
en eldvirkni. Við skulum einnig hafa
það í huga að gos eins og E1 Chic-
hon er að stærð aðeins um 1% af
Tambora-gosi. í stórgosum má gera
ráð'fyrir miklum áhrifum á ósonlag-
ið og loftslagið. Loftslagið getur
kólnað, en þau áhrif þurfa ekki að
vera slæm, því segja má að þau geti
unnið um skeið gegn gróðurhúsa-
áhrifunum. Þeirri hugmynd hefur
verið varpað fram að úða brennfc _
steini í heiðhvolfið til þess að mynda
hjúp sem endurkastaði sólarhita frá
jörðinni og kæla þannig umhverfi
jarðarinnar, en gróðurhúsaáhrifin
em þveröfug vegna þess að kolsýran
í andrúmsloftinu er eins og teppi sem
hleypir sólargeislunum í gegn, en
hitinn kemst ekki út aftur alveg eins
og á sér stað í glerrúðu. Það hefur
til dæmis verið bent á það að með
því að taka um 10% af herkostnaði
Bandaríkjanna mætti senda 200 Bo-
eing 747-þotur á loft daglega og
dæla hundmðum tonna af brenni-
steini út í loftið til þess að ná kæl-
ingu, en það er hins vegar langt í
frá að öll kurl séu komin til grafar
hvað sriertir gróðurhúsaáhrifin.
Þekktar em loftbólur í ísnum á suð-
urskautinu og það em til gögn um
breytingar á kolsýrumagni síðustu
100 þúsund árin. Komið hefur í ljós
að það era miklar sveiflur í þessu
og þær fylgja lofthita samkvæmt
öllum mælingum þótt ekki sé ljóst
hvort kolsýramagnið komi til á undan
eða eftir hitanum. Flestir telja að
breytingin á kolsým valdi hitabreyt-
ingum, en hvort eitthvert þriðja afl
valdi kolsýmbreytingum, eins og til
dæmis svif í sjó, er ekki vitað.
ískjamarannsóknir skipta miklu máli
í þessu sambandi en á því sviði em
Frakkar og Rússar fremstir. Nú er
búið að bora 2 kílómetra niður i ísinn
nálægt suðurskautinu.
Vildi gjarnan geta verið
meira heima
Jú, verkefnin eru óþijótandi og
það liggur sitthvað fyrir. Um árabil
hef ég til dæmis verið að safna efni
um eldijallalist. Ég hef safnað mynd-
um um allan heim, myndum af mál-
verkum frá eldgosum allt aftur til
6000 fyrir Krist, en þar er um að
ræða landslagsmynd með eldgosi.
Ég er að vinna handrit að bók með
þessum myndum með bandarískum
listfræðingi, en einnig er ég langt
kominn með bækur um Vesúvíus og
Pompei. Ég vildi gjaman geta verið
meira heima á íslandi og vonandi
getur það orðið. Ég vil geta unnið
jöfnum höndum við að skrifa og
rannsaka og það em svo margir
góðir kollegar sem ég vildi gjarnan
fá tækifæri til þess að vinna með.
Manni líður lang best þegar heim er
komið.“