Lögrétta - 13.02.1918, Blaðsíða 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
Afgreiðslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti 11.
Talsími 359.
Nr. 7,
Reykjavík, 13. febrúar 1918.
XIII. árg.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
Bcfaverslui! Sigfúsar fymundssonar.
Lárus Fjeldsted,
yfirrjettarmálafærslumaður
Lækjargata 2.
Venjulega heima kl. 4—7 síðd.
Um innlent eldsneyti.
Eftir Guðm. G. Bárðarson.
Vjer höfum þegar, á ófriðartímum
þeini, sem yfir standa, rekið oss á að
franlleiðsla eldsneytis i landinu er
miklu minni en vera ætti. Útlend kol
oru þegar orðin svo dýr, hingað kom-
in, að það má heita frágangssök a‘ö
brenna þeim til heimilisþarfa. Miklar
líkur eru til, að farmgjöld hækki enn
ineira en orSiS er, ef ófriðnum heldur
áfram, svo aSflutt kol eigi fyrir sjer
aS hækka enn í verSi.
Svo geta menn búist við því, að
bæði þeir og aðrir flutningar til lands-
ins stöðvist þegar minst varir um
lengri eða skemri tíma, vegna ýmsra
óútreiknanlegra tálmana, er styrjöldin
getur skapað.
Síöasta þing reyndi að bæta úr skák
meö kolaverðið með því að ákveða að
selja allmikið af kolum landsjóðs
mikið undir innkaupsverði, til þeirra
er kola þurftu með. En slik aðferð er
sannkallað neyðarúrræði og í raun-
inni engin bjargráð,ef litið er á,hverj-
ar afleiðingar slík aðferð hlýtur að
hafa á fjárhag landsins, sje henni
beitt í stórum stíl. Það mundi tefla
honum, og um leið sjálfstæði lands-
ins í voða. Ætti því alls eigi að grípa
til slíks neyðarúrræðis aftur. Alt það,
sem slegið hefur verið af kolunum
(ca. milj. kr. ?) þurfum vjer að
greiða sjálfir; munurinn að eins sá,
að mikill hLuti verðsins hefur verið
færður til; ljett af þeim, sem fengið
hafa hin svokölluðu gjafakol, en aftur
lagt á bak gjaldenda til landsjóðs í
heild, sem margir hverjir eru máske
fátæklingar, margfalt ver stæðir en
margir þeir, sem gjafarinnar njóta.
Ef til vill má líka segja, að þess-
ari hálfu miljón kr. sje varpað í
skuldahaug landsins, sem svo margri
lúkunni er varpað í nú á tímum, og
ýmsum þykir aldrei nóg vaxa. En
það ættu menn að íhuga, að vel getur.
svo farið, ef þessu heldur fram, að
hið sanna sjálfstæði landsins verði að
lokum götvað og grafið undir haug
þessum. —■ Ættu þeir, sem mest ætla
sjer að vinna fyrir sjálfstæði lands-
ins, og vilja auka það í öllum grein-
Uin, síst að ganga sjálfir vasklega
fram í því að ausa það þannig moldu.
í þessU máli, — eldsneytismálinu
— ertt það skynsamlegustu bjargráð-
in, að reyna að takmarka notkttn út-
lends eldsneytis, svo sem unt er, en
taka upp 0g nota innlent eldsneyti í
staðinn.
Reyndar hefur þegar brytt á nokk»
urri viðleitni í þessa átt, en hjer dugar
ekkert kák; vjer verðum þegar að
stíga það spor að fuliu, áður en i
þefni er komið.
Efri myndin er af flótta ítala frá Izonzo-vígstöðvunum, en neðri
myndin sýnir austrríkska og tyrkneska hermenn, sem eru að draga upp
stórskotavjelar, sem ítalir hafa skílið eftir ttiðri í gjótum og giljum.
Vjer verðum þegar að setja oss það
mark, að taka upp svo mikið af inn-
lendu eldsneyti næsta sumar, að það
nægi að fullu í alla ofna og eldstór
i landinu í fult ár.
Það litla, sem vjer höfum ráð á að
útvega af erlendum kolurn, verðum
vjer að spara til skipa þeirra, er vjer
nauðsynlega þurfum að láta ganga
meðan ófriðurinn stendur, því eigi er
völ á svo góðu innlendu eldsneyti,
að þeim komi að notum.
Vjer höfum gnægð af eldsneyti í
landinu, bæði mó og surtarbrandi,
sem vel má bjargast við í ofna og
eldavjelar í húsum og bæjum, bæði í
sveitum og kaupstöðum. Að sjálf-
sögðu verður þó þetta eldsneyti nokk-
uð dýrt vegna hins háa kaupgjalds
verkafólks í landinu, en þó ætti það,
miðað við gæði, að verða stórum ó-
dýrara en útlend kol nú. Svo er þess
að gæta, að hjer um bil hver pening:
ur, sem lagður er í það, að taka upp
íslenskt eldsneyti, skapar vinnu í
landinu. Er það ekki lítils vert á þess-
um vandræða tímum, þegar kvartað
er um að atvinnuleysi vofi yfir þús-
undum manna. Fje það, sem lagt er
til slíkra framkvæmda, vinnur því
tvöfalt gagn, veitir bæði eldsneyti og
atvinnu.
M ó r i n n er það eldsneyti, sem
mest er af i landinu, og beinast liggur
við að nota. Vinna við vanalega mó-
tekju er óbrotin og krefst ekki marg-
brotinna verkfæra, og fjöldi manna í
landinu kann vel til þeirra verka.
Höfuðskilyrðið er, að kunna að velja
móinn, skilja rof og leirlög frá því,
sem nothæft er, og svo að þurka mó-
inn vel, því það er höfuðskilyrði til
þess, að hann verði að góðum notum.
Að sjálfsögðu getur móelta bætt
móinn mikið til eldsneytis. Var það
mikill skaði, að sú aðferð var eigi
komin á veg hjer áður en ófriðurinn
hófst, og menn orðnir æfðir í að beita
henni til eldsneytisbóta.
Kostirnir við elta móinn eru þeir,
að hann verður fyrirferðarminni og
þjettari, og auk þess verður minna í
honum af vatni; er hann því að mun
hitameiri.
Þó verður eigi með móeltu gert
gott eldsneyti úr leirmó, og víst held-
ur ekki úr rofi. Verður því að velja
móinn í eltivjelarnar.
Ásgeir sálugi Torfason rannsak-
aði islenskan mó víða að.* Reyndist
hatttt mun lakari en mór i Danmörku,
* Ársrit Verkfræðihgafjelagsins
1914. bls. X2—15.
einkum fyrir þá sök, að askan er
meiri í íslenska mónum. Þó reyndist
honum góður mór af VesturlandÍ, að
notagildi hjer um bil hálfgildi á við
steinkol; notagildi hans var um 3560
hitaeiningar, en góðra steinkola 6800
—7200 hitaein. Mór úr nágrenni
Reykjavíkur og sunnanlands reyndist
mun lakari, notagildi hans að meðal-
tali um 2500 hitaein., eða um ]/$ á
móti steinkolum.
S t e i n m ó r, sem alþýða manna
talar um í ýmsum hjeruðum, er að
því leyti frábrugðinn vanalegum mó,
að hann er miklu þjettari og harðari;
stundum svo harður, að örðugt er að
stinga hann með skóflum. Hittist
hann einkum þar sem mómýrar í hall-
andi hlíðum hafa orðið undir fargi
af malarskriðum, eða þykkum fann-
sköflum.
Þessi svo kallaði steinmór er víða
til á Vesturlandi og líklega víðar um
land. Inn af botni Súgandafjarðar
vestra. er slíkur mór undir skriðum
í hlíðinni norðan megin. Er hann
svo þjettur og harður, að alþýðumenn
hafa haldið að hann væri hálfgerður
surtarbrandur. Þykir hann afbragð til
eldsneytis.
Þorvaldur Thoroddsen* getur um
slíkan mó í fljótum á Ströndum; kvað
hann vera þar um 3 m. á þykt. Síð-
astl. sumar heyrði jeg hans víðar
getið í fjörðunum við ísafjarðardjúp.
Slíkur mór kvað og finnast í Trje-
kyllisvík í Strandasýslu.
Sje steinmórinn leirlítill, er hann
víst besta eldsneyti. Telja hann ýmsir,
sem hafa reynt hann, betri en besta
sauðatað. Líklega er hann mun fyrir-
ferðarminni en vanalegur mór, miðað
við þyngslin, svo tiltölulega mikið at
þyngd megi rúma af honum í eld-
stæðum í einu. Það væri vert að safna
upplýsingum um slíkan mó, og fá
hann prófaðan sem víðast að.**
Það er margreynt, að full not má
hafa af bærilegum mó til eldunar i
flestum, ef' ekki öllum, vanalegum
eldavjelum, sem algengar eru hjer á
landi, þ. e. a. s. ef hann er vel þur.
En þess verður að gæta, að svelta
ekki eldinn, sem kallað er, heldur
leggja svo mikið i sem eldholin taka,
og hafa köglana sem lagðir eru und-
ir ekki stóra. Þess verður og að gæta,
að skara nógu oft niður öskunni, og
bæta nógu oft undir.
Einn helsti galli mósins er það, hve
* Ferðabókin II., bls. 146.
** Mór, pressaður ttndir feikna
fargi (6 þús. loftþungttm) vierðuf
svartur og gljáandi og harður sem
kol.
ljettur hann er, eða rjettara sagt fyr-
irferðarmikill móts við þyngdina.
Þess vegna dugar hann ekki i ofna
sem hita eiga stór herbergi, nema þá
með öðru betra. En þetta stafar líka
af því, að ofnar þeir, sem alment eru
notaðir hjer á landi, hafa svo lítil
eldhol, að þau rúma ekki í einu svo
mikið af mó, sem þarf til þess að
nægur hiti fáist við brensluna.
Besti mór, sem jeg hef reynt hjer
i firðinum, er frá bæunum Kolbeinsá
og Reykjum. Mór sá er harður og
þjettur, þegar hann þornar, og heldur
þungur í sjer. I Kolbeinsármónum
reyndist mjer 13% aska en í hinum
14% miðað við þunga hans loftþurk-
aðs.
í teningsmeter af slíkum mó sam-
feldum reyndist mjer að myndu rúm-
ast ca. 530 kg. af mó. Jafn fyrirferð-
armikið stykki af steinkolum hefur
mjer reynst að rnyndi vega n—1200
kg. eða meira en helmingi meira. Jeg
geri ráð fyrir, að mór sá, sem jeg gat
um, sje að notagildi hálfgildur á
við steinkol; ætti þá að þurfa fjórar
rúmmálseiningar af honum, eða held-
ur meira, á móti einni rúmmálsein-
ingu af kolum, til þess að framleiða
sama hita. Sjálfsagt er munurinn enn
meiri en þetta á lakari mótegundum
og kolum. Vjer þurfum því í einu að
geta lagt fjórum til fimm sinnum
meira að fyrirferð í ákveðinn ofn aí
mó, en af kolum, til þess að jafn-
mikill hiti framleiðist við brunann.
Móofnar þeir, sem víða eru notað-
ir erlendis eru sniðnir eftir rúmfrekju
mósins, og hafa því rýmra eldhol en
kolabrensluofnar. Flestallir þeir ofn-
ar sem hjer á landi eru notaðir, munu
vera kolabrensluofnar og hita því
eigi að gagni með mó. Nú á tímum
mundi víst ókleift, aö útvega svu
mikið af móofnum til landsins sem
nægði auk þess mundu þau skifti
kosta geipifje, eftir því verði sem er
á allri járnvöru nú. Hljótum vjer því
að haga eldsneytisframleiðslunni eftir
þeim þörfum, sem eldstórnar skapa.
Surtarbrandur (mókol)* er,
sem kunnugt er, algengur i suinum
hjeruðum landsins. Hefur hann við
og við verið notaður talsvert til elds-
neytis á ýmsum bæjum. Fyr á tímum,
meðan kol eigi voru flutt til lands-
ins, var hann oft hafður til smíða,
einkum sú tegund hans, sem nefnd
hefur verið viðarbrandur; var hann
þá oft brendur í lokuðum gröfum eins
og viður, sem gerður var til kola.
Við það hefur hann losnað við vatn,
og auk þess orðið hlutfallslega auð-
ugri af kolaefni (kolast) og því hita-
meiri.
Síðastl. sumar var brandur kann-
aður á ýmsum stöðum hjer á landi
að tilhlutun stjórnarinnar, og sýnis-
horn tekin til efnarannsókna.
Jeg kannaði surtarbrandslög á hjer
um bil 20 stöðum i Strandasýslu, á
4 stöðum í ísafjarðarsýslu og 2 stöð-
um í Dalasýslu. Samkvæmt því, er
jeg fjakk athugað á þessum stöðum.
er brandurinn tvenns konar að útliti
og uppruna og hefur alþýða manna
fyrir löngu veitt þessu eftirtekt, og
valið honum nöfn eftir því.
Viðarbrandur (lignit) er
upphaflega myndaður af trjábolum
og trjágreinum, sem fergst hafa og
þjappast saman undir þunga jarð-
laganna og orðið að flötum hellum.
Viðarbrandurinn er mjög mismunandi
að útliti, sumUr er móleitur, seigur og
* Jeg held hjer hinu gamla ísiettska
nafni; surtarbrandUr, sem alþýða
manna hefur nefnt mókolalög þau
sem finnast í jörðu hjer á landi. Surt-
arbrandsnafnið er Og komið inn í er-
lend fræðirit; eru þar mókolalögin ís-
lensku alment nefrtd því naftti. í rseð-
um og ritum er nú alment farið að
kalla surtarbrandinn brúnkol eða mó-
1 koí,
viðarkendur, annar er kolsvartur,
stökkur og harður, og viðargerðin ó-
greinileg, eru til ótal tilbreytingar
þar á milli.
Viðurbrandurinn er ljettur í sjer og
logar vel, hefur hann því verið í af-
haldi sem eldsneyti. Jeg hef reynt 14
sýnishorn af viðarbrandi frá ýmsum
stöðum. Hefur eðlisþyngd þeirra ver-
ið 1,25—1,33, en öskumagnið 3,07—
13,61% af þyngd þeirra þurkaðra við
vanalegan herbergishita. Stöku sýnis-
horn hafði jeg sem steinefni höfðu
runnið í (steingerð), voru þau miklu
þyngri og öskumeiri.
Allveruleg lög (y2—1 m. á þykt)
af mikið til hreinum viðarbrandi eru
kunn á ýmsum stöðum á Vesturlandi,
en víða er viðarbrandurinn á dreii
innan um aðrar surtarbrandsmynd-
anir.
í eðil sínu er viðarbrandurinn besta
brandtegundin til eldsneytis, vegna
þess, hve litið hann hefur af ösku.
en mikið af brennanlegum efnum. Þó
er hifagildi hans mjög misjafnt, fer
það mjög eftir því, hve mikið er í
honum af raka, og hversu langt eða
skamt hann er á veg kominn að kol-
ast.
Notagildi viðarbrands frá Gili í
Bolungarvík reyndist á efnarann-
sóknarstofnunni 2710 hitaeiningar.
Var það óvalið sýnishorn úr tveim
lögum. Fleiri sýnishorn af viðar-
brandi frá Vesturlandi hafa eigi ver-
ið reynd út af fyrir sig. Gísli Guð-
mundsson gerlafræðingur hefur tek-
ið kola-sýnishorn á Austurlandi, sem
hafa gefið 6953 hitaeiningar. Ugg-
laust eru kol þessi í eðli sínu viðar-
brandur, sem máske hefur orðið fyrir
hitaáhrifum af hraunlögum, er yfir
þau hafa runnið; til þess virðist hið
litla öskumagn þcirra hcnda (9,33%
af þurrum efnum).*
Steinbrandur er hin önnut
tegund surtarbrandsins. Hann er upp-
haflega myndaður sem vanalegur mór
nú á dögum, af smágerðari jurtum,
blöðum og öðrum slíkum plöntuleif-
um. Hann er venjulega lagskiftur og
svartur að lit, og klofnar í stökkar
hellur þegar hann þornar. Stundum
eru í honum stofnar af viðarbrandi,
líkt og lurkar i nútíðarmó. Mór sá,
sem steinbrandurinn er myndaður af,
hefur, eins og mór nú á dögum, verið
mjög mismunandi leirmikill, Bæði
hefur rennandi vatn flutt leir yfir
mýrar þær, er þessi fornmór myndað-
ist í, og við eldgos hafa öskulög
(,,sanda“) myndast í þeim. Stein-
brandurinn er því þyngri í sjer og
öskumeiri en viðarbrandurinn,
Tólf sýnishorn, sem jeg hef reynt
frá mismundandi stöðum, hafa verið
að eðilsþyngd 1,37—1,67, en ösku-
magn þeirra 17—54%, miðað við
þyngd þeirra þurkaðra við herbergis-
! hita.
í ársriti Verkfræðingafjelagsins
1917 hafa verið birtar allmargar
prófanir á surtarbrandi, sem . hafa
haft 20—35% öskumagn, tel jeg lík-
legt, að öll þessi sýnishorn hafi verið
að mestu steinbrandur. Notagildi
þessara sýnishorna reyndist frá cá,
3000—4256 hitaeiningar, en meðaltal
þeirra allra um 3500 hitaeiningar.
Sýnir það, að svo leirmikill brandur
getur verið vel nothæft eldsneyti.
Af þeirri litlu reynslu, sem þegar
hefur verið aflað um surtarbrandinn
íslenska, sjest, að allvíða eru til
brandlög í landinu, sem eru eins hita-
mikil og bestu mótegundir eða vel
hálfgildi á við steinkol. Ert allrd
' bestu tegundirnar nálgast steinkol að
gæðum.
(Niðurl.)
* Tírtlarit Verkfræðingafjelags ÍS-
lands. 1917, 3. h., bls. 39.
i