Vísir - 01.12.1968, Blaðsíða 1

50 ár
F ullveldi
Islands
Ríkisfáninn
dreginn
að hún
slaginu klukkan 12 á há-
degi 1. desember 1918 var
rikisfáni íslands i fyrsta skipti
(* jginn að húni á flaggstöng-
inni á kvisti stjómarráðshúss-
ins við Lækiartorg. Þar með var
langþráðu marki náð í sjálf-
stæðlsbaráttu þjóðarinnar. ís-
land var orðið frjálst og full-
valda ríki, þó að enn skyldi það
haldast í 25 ár í konungssam-
bandi við Danmörku.
Það var sérkennilegt við
þennan sigur íslendinga, að
hann haföi náðst með friðsam-
legum samningum. Og því at-
hyglisverðara var það, að þetta
gerðist í lok blóðugustu og
hrikalegustu styrjaldar, sem
gengið hafði yfir heiminn fram
til þess tíma. Aðrar þjóðir höfðu
fórnað lífi og blóði fyrir frelsið.
En Islendingar höfðu ekki keypt
það þvi verði.
Hálf öld er nú liðin frá þess-
um sögufræga degi. Þrátt fyrir
þau gleðitíðindi, sem hann boð-
aði, hvilir yfir honum í minn-
ingunni dimma og drungi. Og þó
vildi svo til, að hann var fyrsti
bjarti og 'ieiðríki dagurinn eftir
langvarandi rigninga- og súldar-
kafla. Andvari ' 'v um bæinn
og svipti með morgninum á
brott súldinni. Það var frost-
laust og bjart veður.
En hvernig stóð þá á því, að
á þessari stærstu sigurstund
íslenzku þjóðarinnar var fátt
um hátíðahöld? Frelsinu var að-
eins fagnað með stuttri útisam-
komu víð stjórnarráöshúsið um
það bil, sem fáninn var dreginn
að húni og síðar um daginn var
haldin guðsþjónusta í dómkirkj-
unni. Frekari viðhöfn var þar
ekki.
Svo vildi til, að atburðurinn
gerðist rétt í lok heimsstyrjald-
arinnar, en á síðasta hluta henn-
ar hafði afleiðinganna gætt
verulega á íslandi í vöruskorti,
atvinnuleysi og fjárhagskreppu.
Mörgum innlendum og erlend-
um skipum i íslandssiglingum
hafði verið grandað af kafbát-
um og tundurduflum.
En þó vó það enn þyngra,
■ að i mánuðinum á undan, í
nóvember 1918 hafðj geisaö hér
drepsótt, sem varpaði drunga
og sorg yfir bæinn. Á þremur
vikum létust nærri 300 manns
úr spænsku veikinni í smábæ
meö aðeins um 16 þúsund íbú-
Ium. Fjöldi annarra var hætt
kominn og lá illa haldinn á
sóttarsæng, heilu fjölskyldurn-
ar lágu bjargarlausar og flestir
áttu um sárt ið binda vegna
ástvinamissis. Um tíma leit út
fyrir, að ekki yrði. hægt að
hafa nein hátíðahöld í bæn-
um í tilefni þessa merkisvið-
buröar. En síðustu dagana i
nóvember rénaði sóttin þó held-
ur og var þá ákveðið á síðustu
stundu að efna til hátíðasam-
komunnar, en lögð á það á-
herzla að láta hana standa sem
55
í DAG BYRJAR
Þegar ráðherrann hafði sleppt
orðinu, var hinn nýi ríkisfáni
dreginn í fyrsta sinn á stöng
yfir dyrum stjórnarráðshússins.
Er fáninn var kominn að hún,
á mínútunni kl. 12 var vind-
m SAGA“
skemmstan tíma, þar sem bú-
izt var við að margir þeirra,
sem mættu þar, yrðu nýstignir
upp af sóttarsæng, svo að ekki
mætti hætta á að fólk ofreyndi
sig. Ýmis dæmi eru þess, að
menn iangaði til að vera við-
staddir athöfnina, en treystu
sér ekki, þar sem þeir voru
í sárum eftir ástvinamissi.
Tilkynnt var í blöðum sam-
dægurs, að athöfnin myndi
hefjast stundarfjórðungi fyrir
b-í'-’egi og skyldi hún aðeins
standa hálftíma. Var það ekki
sérlega fjölmennur hópur, sem
safnaðist saman, líklega
einhver staðar á milli 500 og
1000 manns.
Varðskipið Islands Falk, sem
var sérstaklega ætlaö til varð-
gæzlu við íslandsstrendur hafði
komið i höfn nokkru áður og
gen-"i um 20 matrósar af því
í land fylktu liði með byssur
við öxl og stilltu sér upp í
heiðursfylkingu neðan til á
stjórnarráðsblettinum, í beinni
línu milli myndastyttanna, sem
stóðu á blettinum, styttu Krist-
jáns 9. konungs, sem enn stend-
ur þar á sínum stað og styttu
Jóns Sigurðssonar, sem þá stóð
þar sem stytta Hannesar Haf-
steins er nú. Áhorfendur röðuðu
sér mest fyrir aftan þessa
heiöursfylkingu en einnig í
hring upp til hliða og á stéttina
fyrir framan stjórnarráðið. En
þar í miðjunni, við anddyri
hússins stóðu ráðherrar, forset-
ar alþingis, biskup, erlendir
konsúlar, þeirra á meðal enski
konsúllinn Mr. Cable, sem verið
hafði voldugastur maður á ís-
landi á styrjaldarárunum, þar
sem heita mátti, að hann réöi
yfir allri útflutningsverzlun
landsins. Á blettinum stóð og
Lúðrasveit Reykjavíkur, en var
heldur þunnskipuð, þar sem
margir meðlimir hevinar voru
enn sjúkir og þótti leikur henn-
ar þvi ekki takast vel.
Athöfnin hófst með því, að
lúörasveitin tók að leika Eld-
gamla Isafold, hinn gamla
þjóðsöng Islendinga, og fundu
menn fyrir því nú sem oft áður,
að lagið var hið sama og við
þjóðsöng Englendinga.
Það vildi nú svo til, að for-
sætisráðherra Islands, Jón
Magnússon, sá sem mestan hlut
átti í því að samkomulag náðist
við Dani, var fjarverandi. Hann
hafði einmitt þurft að sigla út
til Kaupmannahafnar til að
undirrita með konungi þau lög
sem voru forsenda hins íslenzka
fullveldis. Daginn áður hafði
hann undirritað Sambandslögin
með konungi og konungu/ gefið
út úrskurð um Islenzkan ríkis-
fána.
I fjarveru hans fór Sigurður
Eggerz meö embætti forsætis-
ráðherra og steig hann nú fram
og flutti aðalræðuna, sem þó
var mjög stutt, stóð tæpan
stundarfjórðung:
„Þessi ' gur er mikill dagur
í sögu þjóðar vorrar. Þessi dag-
blærinn það mikill að fáninn
þandist.
Það er athyglisvert, hve fán-
inn var mikilvægt tákn á þess-
ari hátíðastund. Engin formleg
sjálfstæðisyfirlýsing var upp
lesin. Hún fólst aðeins í þeirri
táknrænu athöfn að draga rík-
isfánann að hún. I þrjú ár
höfðu íslendingar haft hinn þrí-
lita landsfána, og bak við það
stöð löng fánabarátta. En mik-
ilvægi þessa fána, sem nú hófst
að húni, var í því fólgið, að
hann var ríkisfáni, það er að
segja hann var klofinn í end-
ann.
Að vísu hafði ekki gefizt tóm
til þess eða var ekki hugsað út
í það að sauma klofinn fána í
réttum hlutföllum, heldur hafði
aðeins verið tekinn venjulegur
fáni og klippt upp í hann til að
mynda hinn fyrsta klofna ríkis-
fána. Síðan var kvartað yfir því
opinberlega í blöðum, að ekki
skyldi hafa verið hugsað út í
að gera réttan fána. Þessi fyrsti
ríkisfáni íslands, sem var búinn
til í svo miklu skyndi er nú
varðveittur á Þjóðminjasafninu.
I sama mund og íslenzki rík-
isfáninn mætti húni efst á
stöng, kváðu við fallbyssuskot
frá höfninni, hver reiðarþruman
13. síða.
Fullveldisdagurinn 1. desember 1918. Athöfnin fyrir framan stjórnarráðshúsið. Danskir sjó-
liðar af Islands Falk standa í heiðursfylkingu á blettinum og fáninn rís að húni. Þar með
komst ísland í tölu alþjóðlega viðurkenndra ríkja.
ur er runninn af þeirri baráttu,
sem háð hefur verið 1 þessu
landi allt að því í heila öld.
Hún hefur þroskað oss barátt-
an, um leið og hún hefur fært
oss að markinu. Saga hennar
verður ekki sögð í dag. Hún
lifir í hjörtum þjóðarinnar. Þar
lifir einnig minning þerra, sem
með mestri trúmennsku hafa
vakað yfir málum vorum. Hér
engin nöfn. Þó aðeins eitt, sem
sagan hefur lyft hátt yfir öll
önnur á sínum breiðu vængjum.
Nafn Jóns Sigurðssonar. Hann
var foringinn, meðan hann
lifði. Og minning hans hefur sfð-
an hann dó verið leiðarstjama
þessarar þjóðar. I dag eru tíma-
mót. I dag byrjar ný saga, saga
hins viðurkennda íslenzka rik-
is.“
Og Sigurður Eggerz lauk ræðu
sinni með þessum orðum: „Fán-
inn er tákn fullveldis vors.
Fáninn er ímynd þeirra hug-
sjóna, sem þjóð vor á fegurstar.
Hvert stórverk, sem unnið er
af oss, eykur veg fánans.
Hvort sem það er unnið á höf-
unum, í baráttunni við brim og
úfnar öldur, eða á sviöi fram-
kvæmdanna, eða í vísindum og
fögrum listum. Því göfugri, sem
þjóð vor er, þess göfugri verður
fáni vor. Vegur hans og frami
er frægð þjóðar vorrar og kon-
ungs vors. Vér biðjum alföður
að vaka yfir íslenzka ríkinu og
konungi vorum.
Vér biðjum alföður að styrkja
oss til aö lyfta fánanum til
frægðar og frama.
Gifta lands vors og konungs
vors fylgi fána vorum.
Svo drögum vér hann að
hún.“