Dagblaðið Vísir - DV - 12.11.1983, Blaðsíða 8

f ppor W'r/'vi/- * m tr . -* » * ’
8 DV. LAUGARDAGUR12. NÖVEMBER1983.
HIMINN OG JÖRÐ II
ÞEGAR
FJALLIÐ
HRUNDI
— sagt frá einhverjum
einkennilegustu náttúru-
hamförum sem gerst
hafa á íslandi, Steins-
holtshlaupinu árið 1967
og afleiðingum þess
Texti: Ari Trausti Guðmundsson
Fjallifl sam hrundi. Fremst ar Stainsholtslón og sporflur Steinsholtsjökuls t.v. Fjœr er Innstihaus mefl
hraunstálinu og hraunurðin vifl rœtur þess. Guflmundur Kjartansson tók Ijósmyndina 1. júli 1967.
Kl. 13:48 þann 15. janúar
1967 heyrðu menn í Fljóts-
hlíð háværar drunur utan af
Markarfljótsaurum. Til að sjá
virtist gos vera hafið í Eyja-
Aðstæður við Steinsholts-
jökul fyrir hlaupið
Þannig háttaöi til viö Steinsholts-
jökul, norðan í Eyjafjallajökli, aö
brattur skriðjökullinn lá í sveig utan í
háum móbergshömrum. Þeir girtu
höfða mikinn (um 400 m háan) sem
kallaður var Innstihaus, vestan við
jökultunguna. Jökulskriðið gróf líklega
geil neöanvert í hamrana þar sem
ísinn nuddaöist þétt utan í þá.
Jarðlagaþunginn varð til þess að
sprungur tóku að opnast framarlega í
höfðanum er tímar liöu.
Neöan jökulsins hafði til orðið lón
við jökulhörfunina síöustu áratugi
fyrir 1967. Flatarmál þess var 0,2 ferkm
og dýpið a.m.k. 10 metrar. Ur því rann
og rennur reyndar enn lítil jökulá
eftir sléttu, malarbornu dalverpi milli
Eyjafjallajökuls og dálítils móbergs-
hryggjar. Krosssprunginn jökullinn
endaði brattur frammi í lóninu.
Meðan jökullinn hopaði, þynntist
hann líka, — má vel vera að ís hafi þá
hætt að fylla upp í gröfnu geilina í
hömrunum og studdi ekki lengur undir
bergfylluna. Því fór svo að lokum aö
fjallið hrundi, í asahláku, að undan-
gengnum jaröskjálftum í Mýrdals-
jökli.
Gusthlaup
Nú skal reynt að lýsa náttúruham-
förunum þennan þungbúna janúardag.
Fyrst hrundu um 15 milljónir rúm-
metra bergs niður á jökulinn fyrir
neðan, — yfir 35 milljarðar tonna! Fall
hnullunga úr efstu brúnum Innsta-
fjallajökli. Jarðskjálftamælir
á Kirkjubæjarklaustri sýndi
útslag og mikill brúnn reykj-
armökkur steig til himins
austanvert við Gígjökul.
hauss tók um 9 sekúndur. Skriðan gróf
sig með heljarafli niður í ísinn, stór
björg byltust og brotnuðu og áöur-
greindur mökkur gaus upp. Mikið af
lofti þrýstist saman inni í skriðunni.
Isabröt bættust í skriöuna; milljónir
tonna. Verulegt vatn varð líka tU við
bráðnuníss.
Þegar fallandi grjót lenti á jökulísn-
um varð tU varmi. MeirUiluti
skriðunnar varð eftir á jöklinum, 2—10
metra þykkt lag, en afgangurinn rudd-
ist niður í lónið, þannig aö nú var til
orðið hlaup úr vatnsúða, þrýstilofti,
grjóti og ís, um 5 km breitt af þeirri
gerð sem nefnt hefur verið gusthlaup
vegna mikils þrýstUoftshluta.
Loftið losnaði tUtölulega fljótt úr
æðandi hlaupinu, þó ekki fýrr en
hlauptungur höfðu náð yfir í Stakk-
holtsgjá og hátt upp á móbergs-
hrygginn sem afmarkar dalverpi
Steinsholtsárinnar tíl norðurs. Jakar og
grjót bárust upp í 70—100 m hæð.
Framar í dalnum var hlauphæðin enn
um 20—40 m, en um það bil sem dreifin
skaust út úr dalmynninu var loftið í
henni að mestu horfið og hraðinn
orðinn mun minni en áður. Þarna lagöi
hlaupiö til mikið af björgum og ávölum
ísjökum en töluvert efni hélt enn áfram
í átt aö Þórólfsfelli í Fljótshlíð, meö um
9 metra hraða á sekúndu.
Vatnshlaup
Farvegur Markarfljóts tók loks við
hlaupinu sem nú var eingöngu vatns-
hlaup. Hraöinn minnkaði jafnt og þétt.
Rennsli Markarfljóts, sem var í
En þarna fór ekki gos-
mökkur. Stórfellt grjóthrun,
svokallað berghlaup, úr
fjallshlíð ofan við Steinsholts-
jökul, þeytti upp mekkinum
miklum vexti, jókst um 2100 rúmmetra
á sekúndu (rúml. þrefalt meðal-
rennsli ölfusár). Flóðbylgjunnar gætti
allt tii sjávar, um 35 km leið. Talið er
að heildarvatnsmagnið hafi veriö 1,5—
2,5 milljónir rúmmetra. Vatniö rétt
sleikti bita Markarfljótsbrúarinnar,
2,3 m yfir venjulegri hæð árinnar.
Að þessu loknu var ekkert sem
minnti á neinar hamfarir úr fjarlægð
að sjá nema stöku brestir þegar berg-
fyllur eða ísturnar féllu inn við
jökulinn.
Fágæt sýn
Allmargir urðu til að leggja leið sína
hálfa leið inn í Þórsmörk utan af þjóð-
vegi til þess aö skoða ummerki hruns
og hlaups. Innan við Gígjökul blasti
hlaupdreifin við, þúsundir ísjaka og
misstórra steina. Sumir ísjakanna
voru margar mannhæðir og nokkurra
tonna jakar höfðu borist allt að vamar-
görðum við Þórólfsfell, hinum megin
við Markarfljótsaura. Einn stærsti
steinninn við dalsmynnið, þar sem
hlaupið kom fram, er talinn vega um
200 tonn. Björgin má enn sjá, enda
liggur Þórsmerkurvegur milli þeirra.
Ofan af móbershryggnum sá vel yfir.
Ishrönglið úr hlaupinu lá hátt uppi í
hlíöinni fram í dalinn, en botn dalsins
var líkastur skriðjökli að sjá. Víða
voru háir grjót- og íshólar, ekki
ósvipað og sjá má í Vatnsdalshólum.
Þeir hæstu voru 20—30 m háir. Þaö er
mismunandi þykkt hlaupsins og mikill
hraði sem ráða gerð og f jölda hólanna.
Vatn sást vel í lóninu en þar ofan við
og skömmu síðar sást hlaup
geysast fram úr Iftlum dal
framanvert við skriðjökulinn,
allt yfir í Markarfljót.
Síðar sama dag komu
líktist jökuilinn helst sundurtættri
skriöu. Ofan viö trónaöi kolsvart
standberg, brotsárið í Innstahaus, en
fast við rætur þess hafði stór
skriöbunki hrúgast upp.
Berghlaupið hafði rótað upp
jöklinum rúman einn kílómetra upp
eftir tungunni. Efst var brotsár þvert
yfir hana, líkt og skoriö með hnífi, um
30—40mhátt oglóðrétt.
Menn klöngruöust inn með hlaup-
dreifinni, sumir fóru inn dalinn og upp
á jökulsporðinn. Guðmundur
Kjartansson jarðfræðingur var einn
þeirra og skrifaði hann síöar mjög
greinargóða yfirlitsgrein um
Steinsholtshlaup í Náttúrufræðinginn,
27. árg. 1967. Hann greinir m.a. frá því
aö hrunstálið í Innstahaus sé 975 metra
langt.
Ekki einsdæmi
Berghlaup eru afar algeng á Islandi.
Að vísu falla þau ekki oft nú orðið. Þau
voru algengust á svokölluöum síðjökul-
tíma, þ.e. meðan meginjöklar síðasta
jökulskeiös ísaldar (er lauk fyrir 8—10
þús. árum) voruaöhverfa. Þágerðust
víöa svipaðir atburðir og hér hefur
verið lýst og þá oft mun hrikalegri.
Skriðjöklar hopuðu inn eftir fjöl-
mörgum dölum og fjörðum landsins og
lágu ekki lengur utan í bröttum hlíðum
hinna U-laga grópa, sem sorfnar voru í
landið. Vatnsdalshólar eru einna
þekktasta dæmiö um stórt berghlaup.
Þaö féll úr hlíðinni gegnt hólunum og
er urðin um 400 hektarar að flatarmáli,
en lengdin um 4 kílómetrar. Hæðin er
menn að hlaupdreifinni og á
hæðardrög gegn hrunstaðn-
um og litu augum fágæta
sýn.
um 900 metrar. Til samanburðar er
Steinsholtshlaup um 28 ha., urðin 1000
metrar á lengd og hæðin rúml. 400 m.
Tvö önnur dæmi eru Hraunin í
Öxnadal, fyrir neðan Hraundrang, og í
Fnjóskadal hjá Reykjaseli. Allt eru
þetta forsöguleghrun.
En berghlaup eru líka þekkt á
öldum Islandsbyggðar. Einna yngst er
mikið hrun úr Lómagnúpi sem varð
einhvern tíma upp úr 1780. Flatarmál
hlaupdreifarinnar ;er mm 25 ha. og
lengdin nokkuð á annan kílómetra.
Þjóövegui’inn austurum liggur í jaðri
hennar og má vel sjá brotsárið í þver-
hnípinu fyrir ofan. Um þetta berg-
hlaup segir svo í Ferðabók Sveins
Pálssonar, landlæknis og
náttúrufræðings:
,,Síðan þeir Eggert voru hérna
(Eggert Olafsson og Bjarni Pálsson,
innsk.), hefur annars hlaupiö skriöa
eða fylla fremst úr Núpunum, beint
upp af svonefndum Lómatjörnum.
Þetta gerðist fyrri hluta dags í
júlímánuði meö svo skjótri svipan að
stúlka ein, sem var að bera mjólk af
stöðli heim að Núpsstað, heyrði brest,
líkan reiðiþrumu, og leit þegar til
Núpsins, en gat þá í fyrstu ekki greint
þar neitt fyrir reyk. En ekki hafði hún
fyrr sett mjólkurföturnar niður, til
þess að athuga þetta nánar, en allt
var um garð gengið og framhlaupið lá
úti á sandinum, þar sem það er nú, allt
aö mílufjórðungi frá fjallinu, í smá-
haugum með djúpum gjótum á milli
eða trektlöguðum svelgjum, sem að
líkindum hafa skapast af þrýstingi