Dagur - 09.02.1991, Blaðsíða 5

Laugardagur 9. febrúar 1991 - DAGUR - 5
Sjálfstæði og ósjálfstæði í raforkumálum
- hugleiðing um sölu á eignarhlut Akureyrarbæjar í Landsvirkjun og afsal Siglufjarðarkaupstaðar á
Skeiðsfossvirkjun til RARIK
Orkumál eru óneitanlega meðal mikilvægustu
málaflokka sveitarfélaga. Nú standa yfir viðræður
í tveimur kaupstöðum á Norðurlandi, Akureyri og
Siglufirði, sem geta átt eftir að valda straumhvörf-
um í sögu raforkumála í fjórðungnum. Annars
vegar er um að ræða viðræður fulltrúa Akureyrar-
bæjar við meðeigendur í Landsvirkjun um sölu á
eignarhluta bæjarins í fyrirtækinu, hins vegar við-
ræður fulltrúa Siglufjarðarbæjar um sölu eða yfír-
töku Rafmagnsveitna ríkisins á Skeiðsfossvirkjun.
Þessar viðræður gefa ástæðu til hugleiðinga um
stöðu og framtíð raforkumála í þessum sveitarfé-
lögum.
Virkjun Skeiðsfoss og
Laxár - örlög Laxár-
virkjunnar
Akureyrarbær stóð að virkjunum
í Laxá, eins og alkunna er. A
svipuðum tíma og Laxá var fyrst
beisluð stóð Siglufjarðarbær að
virkjun Skeiðsfoss í Stíflu. Mikill
stórhugur ríkti og báru fram-
kvæmdirnar vitni um framsýni
forráðamanna þessara kaup-
staða. Sjálfstæði í raforkumálum
og metnaður kaupstaðanna til að
byggja og eiga virkjanir ein-
kenndu afstöðu þeirra sem þá
réðu ferðinni. Um árabil var
ódýrasta raforka landsins einmitt
í þessum tveimur kaupstöðum.
Það ástand sem ríkti í raforku-
málum þegar ráðist var í
umræddar virkjanir væri í dag
kallað neyðarástand. Orka í
kaupstöðunum var ótrygg, svo
vægt sé að orði komist, og í heilu
sveitunum reyndar engin raf-
orka. Vissulega kennir neyðin
naktri konu að spinna, en það
athyglisverða er að ráðist var í
virkjanaframkvæmdir á kreppu-
tímum.
Akureyrarbær afsalaði sér
Laxárvirkjun og eignum hennar
árið 1983, og eignaðist í staðinn
rúm 5% í Landsvirkjun. Eignirn-
ar, sem verið höfðu stolt bæjarins
og malað gull áratugum saman,
runnu inn í fyrirtækið. Eftir stóð
að bærinn ætti eignarhluta í
Landsvirkjun og fengi afslátt af
raforkuverði. Akvæðið um af-
slátt til Akureyrarbæjar var upp-
runalega sett inn í samninginn til
að Akureyringar þyrftu ekki að
greiða hærra raforkuverð en
Reykvíkingar, eftir sameining-
una. Annars hefðu Akureyringar
þurft að greiða 7 prósent hærra
verð. Það þótti ófært. Nú hefur
þessi mismunur verið þurrkaður
út, og gerðist það um síðustu ára-
mót. Raforkuverð frá La'nds-
virkjun er nú það sama til raf-
veitna Akureyrar og Reykjavík-
ur. Frá þessu sjónarmiði má
segja að Akureyrarbær njóti ekki
sömu hagsmuna og áður, en rétt-
lætir það út af fyrir sig sölu eign-
arhluta bæjarins?
Hvers virði er
Laxárvirkjun?
í dag er tímabært að spyrja:
Hvers virði er eignarhlutur Akur-
eyrarbæjar í Landsvirkjun? Um
það ríkir algjör óvissa. Akureyr-
arbær getur vissulega notað auk-
ið fjármagn til margra verka,
ekki síst vegna stórkostlegra
skulda hitaveitunnar. Margir
telja að réttast sé að nota fé það
sem kann að fást fyrir eignarhlut
bæjarins í Landsvirkjun til að
greiða niður skuldir hitaveitunn-
ar. Aðrir telja að hægt sé að nota
peningana í fleira. Greinilegt er
að mjög skiptar skoðanir eru í
þessu efni.
Þegar rætt er um að Akureyr-
arbær geti notað umrætt fjár-
magn til óskilgreindrar uppbygg-
ingar kemur margt til álita. Á
Egill H. Bragason.
bærinn að stofna ný atvinnufyrir-
tæki, einn sér eða í samstarfi við
aðra? Fyrirtæki eru mismunandi
arðvænleg, eins og allir vita.
Hingað til hefur ekki verið rætt
um það sem áberandi vandamál í
þjóðlífinu að skortur væri á fjár-
magni til uppbyggingar fyrirtækja
sem hafa raunverulega verið arð-
vænleg, eða a.m.k. verið flokkuð
þannig í upphafi. Ef svo hefði
verið þá hefði aldrei fengist
króna til fiskeldisfyrirtækja hér á
landi, svo dæmi sé tekið.
Fréttir berast af því að erfitt og
flókið sé að spá í hvaða verðmæti
hér sé um að ræða. Staða Lands-
virkjunar sem fyrirtækis, mark-
aðsverð hlutabréfa almennt og
það hvernig að sölunni yrði stað-
ið kemur inn í myndina. Eignar-
aðild að Landsvirkjun er þannig
háttað að meðeigendur Akureyr-
arbæjar, Reykjavíkurborg og ís-
lenska ríkið, eiga mikilla hags-
muna að gæta, eftir því hjá hvor-
um aðilanum hlutur bæjarins
lendir. Ef Reykjavíkurborg
kaupir hlutinn, þá verður höfuð-
borgin ráðandi um verðlagningu
á raforku og marga aðra þætti
raforkumála um ófyrirséða
framtíð hér á landi.
Þriðji möguleikinn er að selja
Landsvirkjunarhlutinn á almenn-
um markaði, til einstaklinga, en
til þess þurfa meðeigendur bæjar-
ins að afsala sér forkaupsrétti,
auk þess sem lagabreyting þarf
að verða áður. Þessi möguleiki er
af flestum talinn nokkuð fjarlæg-
ur. Reykjavíkurborg hefur svo
mikilla hagsmuna að gæta hér að
ólíklegt verður að teljast að ráða-
menn þar afsali sér forkaupsrétt-
inum fyrir hönd borgarinnar.
Ef Akureyrarbær selur hlut
sinn ætti að vera næsta auðvelt að
reikna út hvort hann hefur hagn-
ast eða tapað á að gerast aðili að
Landsvirkjun. Einfalt mál er að
reikna út afskrifað endurstofn-
verð virkjana og mannvirkja við
Laxá. í því sambandi er vert að
minna á, að ekki er ýkja langt um
liðið frá því að Laxá 3 var tekin í
notkun, miðað við líftíma virkj-
ana. I Laxárvirkjun liggja ekki
svo lítil verðmæti.
Aö missa áhrif
Óþarfi ætti að vera að minna á að
eftir að Akureyrarbær selur hluta
sinn í Landsvirkjun missir bæjar-
félagið öll áhrif í stjórn Lands-
virkjunar, og um leið áhrif á
verðlagningu raforku og stjórn
raforkumála landsins. Hætt er
við að öfl sunnan heiða settu
landsbyggðinni fljótlega stólinn
fyrir dyrnar, ef hagsmunaárekstr-
ar væru fyrirsjáanlegir. Kannski
er hér verið að mála skrattann á
veginn. Spurningin sem eftir
stendur er þó sú hvort menn séu
tilbúnir til að taka þessa áhættu.
Þegar Akureyrarbær gerðist
eignaraðili að Landsvirkjun varð
það með þeim hætti að bærinn
taldist eiga ákveðinn hlut í fyrir-
tækinu, eins og margoft hefur
komið fram. Einmitt þetta gerir
allar bollaleggingar um söluverð
eignarhlutarins óvissar. Ef
Landsvirkjun hefði einfaldlega
keypt Laxárvirkjun væri dæmið
einfalt. Hver verður skuldastaða
Landsvirkjunar eftir byggingu
Fljótsdalsvirkjunar? Mun sú
staða hafa áhrif á verð eignar-
hlutar Akureyrarbæjar? Þessu er
ósvarað.
Sættir bærinn sig við
milljarð?
Hvaða verð myndi Akureyrar-
bær sætta sig við fyrir Landsvirkj-
unarhlutann? Auðvelt er að leika
sér með ýmsar tölur, og velta fyr-
ir sér möguleikunum. Setjum
sem svo að bænum byðist einn
milljarður í reiðufé fyrir þessa
eign sína. Það er ekki lág tala,
miðað við það sem haft hefur
verið eftir sumum stjórnarmönn-
um í Landsvirkjun, um hugsan-
legt verðmæti eignarhlutarins.
Margt væri hægt að gera við þetta
fé, framkvæma ýmis|egt sem
lengi hefur staðið til, t.d. greiða
skuldir hitaveitunnar niður um
hálfan milljarð og nota jafnmikið
til atvinnumála. En leiddu þessar
ráðstafanir til þeirrar umbylting-
ar í bæjarlífinu sem réttlætti sölu
eignarhlutarins? í þessu sam-
bandi er hollt að minnast þess, að
ekki er óvarlegt að ætla að hagn-
aður Akureyrarbæjar af rekstri
Laxárvirkjunar myndi hugsanlega
nema um 300 milljónum króna á
ári, á núgildandi verðlagi.
Nauðungarafsal á
Skeiðsfossvirkjun
Á sama tíma og Akureyrarbær er
að reyna að losna út úr Lands-
virkjun vilja Siglfirðingar selja
eða skipta út Skeiðsfossvirkjun.
Segja má að um nauðungarafsal
sé að ræða í því tilviki fyrir
bæinn, og reyndar ekki sölu held-
ur tilfærslu skulda Siglufjarðar-
bæjar til RARIK. Hjá RARIK
hafa menn lengi óttast að meiri-
háttar uppstokkun standi fyrir
dyrum, stofnunin sem slík verði
lögð niður og henni skipt upp í
sjálfstæðar einingar eftir lands-
hlutum. Með því að eignast
Skeiðsfossvirkjun og skuldbinda
sig þannig í heild stíga RARIK
menn skref til að viðhalda núver-
andi fyrirkomulagi.
Hvort það er gáfuleg ráðstöfun
fyrir Siglufjörð að losa sig við
Skeiðsfoss á reynslan eftir að
leiða í ljós. Ein grundvallar-
spurning stendur upp úr: Hvers
vegna þurfa bæði sveitarfélögin
að selja þessar eignir sínar? Svar-
ið hlýtur einfaldlega að vera
þetta: Stöðugt hefur hallað und-
an fæti hjá landsbyggðinni um
langt árabil. Kaupstaðirnir hafa
safnað skuldum, og nú er svo
komið, bæði fyrir Akureyrarbæ
og Siglufirði, að menn reyna að
losa sig við þær með sölu eigna.
Hvaða umtalsverðar eignir á
Siglufjarðarbær aðrar en Skeiðs-
fossvirkjun? Ef Rafveita Siglu-
fjarðar hefði ekki þurft að greiða
RARIK verðjöfnunargjald á
raforku á sínum tíma þá skuldaði
Skeiðsfossvirkjun ekkert nú, og
ætti jafnvel innistæður.
Sú stefna sveitarfélaga að selja
eignir til að greiða skuldir vekur
ýmsar spurningar. Á Siglufirði
hafa menn ekkert til að selja ann-
að en Skeiðsfossvirkun, ekki sel-
ur bærinn barnakólann eða höfn-
ina. Hvað eiga þá önnur sveitar-
félög að selja, t.d. Húsavík og
Sauðárkrókur? Kannski hitaveit-
urnar?
Þegar kröfur um þjónustustig
sveitarfélaga eru komnar á svo
hátt stig að þau geta ekki staðið
undir þeim, þá er illa komið. Það
óeðlilega er að sveitarstjórnir
skuli geta blóðmjólkað o^kufyr-
irtækin í þágu óskyldra verkefna,
í stað þess að leyfa íbúunum að
njóta afraksturs þeirra í formi
lægri orkugjalda. Þá er aftur
komið að Laxárvirkjun. Af
hverju var hún látin af hendi fyrir
smáhlut í Landsvirkjun? Hefði
ekki verið eðlilegra að láta virkj-
unina mala gull áfram, eins og
hún gerði um árabil, og nota af-
raksturinn til aðstoðar við að
greiða niður skuldir Hitaveitu
Akureyrar?
Sjálfstæði í raforkumálum
Þegar og ef af þessu verður
má segja að sveitarfélögin hafi
algjörlega misst sjálfstæði
sitt í raforkuöflunarmálum.
Hvort það er þess virði til lengri
tíma litið á reynslan eftir að leiða
í Ijós. Af því sem hér hefur verið
sagt ætti þó að vera greinilegt að
sveitarfélögin standa á tímamót-
um í raforkumálum.
Hin pólitíska hlið málsins er
athyglisverð. Meirihluti bæjar-
stjórnar Akureyrar er samsettur
af Alþýðubandalagi og Sjálf-
stæðisflokki. Er það vilji Sjálf-
stæðismanna að efla beina og
óbeina þátttöku opinbers aðila,
sveitarfélagsins Akureyrarbæjar,
í atvinnulífi, væntanlega á kostn-
að þess svigrúms sem einkageir-
inn hefur? Samkvæmt gamalgró-
inni hugsjón Sjálfstæðisflokksins
og annarra hægriflokka er það
takmark í sjálfu sér að minnka
ríkisumsvif, og færa opinberan
rekstur yfir til einkaaðila, að svo
miklu leyti sem slíkt er mögulegt
eða hentugt á hverjum stað og
tíma. Sjálfstæðismenn hafa þó
löngum haft ákaflega skiptar
skoðanir á þessum málum, og
undantekningarnar frá „gullnu
reglunni" verið ákaflega margar.
Egill H. Bragason.
Höfundur er blaðamaður og ökukennari.
Virkjun Skeiðsfoss í Stífluhólum var stórvirki á sínum tíma.