Dagur - 02.03.1991, Blaðsíða 12

12 - DAGUR - Laugardagur 2. mars 1991
Átaks er þðrf gegn
aflurför ó
landsbyggðinni
Ingimar Brynjólfsson á Ásláksstöðum, oddviti Arnarneshrepps, hefur gegnt
margvíslegum trúnaðarstörfum fyrir heimasveit sína um langt skeið. Hann
hefur setið í hreppsnefnd Arnarneshrepps frá 1948, var kjörinn oddviti sveit-
arstjórnar 1966 og verið endurkjörinn fimm sinnum. Ingimar átti sæti í Sýslu-
nefnd Eyjafjarðarsýslu og var fyrsti formaður Héraðsnefndar Eyjafjarðar.
Ingimar hefur búið á Ásláksstöðum í rúma fjóra áratugi, frá því hann tók við
búi af tengdaforeldrum sínum.
Ingimar var fyrst spurður um
landbúnað og atvinnuhætti í Arn-
arneshreppi á fyrri áratugum
aldarinnar.
„Með stofnun Mjólkursamlags
KEA árið 1928 varð mikil
bylting. Menn seldu samt ekki
mikið af mjólk frá hverjum bæ,
kannski tíu til fimmtán lítra ann-
an hvern dag. Bændur voru með
fáar kýr, þrjár til fjórar var
algengt hér í sveitinni. Á Möðru-
völlum voru þó fleiri gripir.
Sauðfé var á hverjum bæ í
Arnarneshreppi, en búin voru
flest lítil. Menn voru með allt að
hundrað ær. Bændurnir voru
lengi að afla heyja þrátt fyrir lít-
inn bústofn, með þeim handverk-
færum sem þá voru algeng. Byrj-
að var að slá um mánaðamótin
júní-júlí, og heyskapur stóð svo
samfellt í átta til tíu vikur. Á 4.
áratugnum var veðurfar yfirleitt
hlýrra að sumrinu en algengast
hefur verið seinna," segir Ingi-
mar.
Ingimar minnist þess að þrátt
fyrir sæmilega góða sumartíð
flest árin varð landbúnaðurinn
fyrir skakkaföllum af öðrum
orsökum á þessum tíma. Áhrif
kreppunar úti í heimi náðu til
landsins, og mikið verðfall varð
t.d. á sauðfjárafurðum upp úr
1930. Verðið náði sér þó smám
saman aftur, en það tók langan
tíma.
Bændasamfélagið
einkenndist af kyrrstöðu
- En hvernig var atvinnumálum
háttað í Arnarneshreppi á árun-
um fyrir stríð?
„Segja má að kyrrstaða hafi
ríkt um mjög Iangt skeið í
atvinnu- og landbúnaðarmálum
til sveita fyrir tíma vélvæðingar.
Vélvæðing var tæplega byrjuð,
og fólkið hafði ekki að öðrum
störfum að hverfa en landbúnaði,
að undanskilinni dálítilli vega-
vinnu á vorin. Bændur og lausa-
menn fóru í vegavinnu þegar hún
gafst, til að verða sér úti um ein-
hverja aukaskildinga. Brottflutn-
ingar voru ekki miklir úr
hreppnum, því fólk hafði
almennt ekki að öðrum störfum
að hverfa annars staðar. Um
1930 voru íbúar Arnarneshrepps
um 520 talsins, en í dag er íbúa-
talan í hreppnum 229. Þá var
miklu fleira fólk á bæjunum,
enda þurfti landbúnaðurinn á
meira vinnuafli að halda fyrir
tíma vélvæðingar.
Reyndar er ekki hægt að tala
um atvinnumál í sveitinni á þess-
um tíma án þess að minnast á
útgerð og fiskvinnslu. Á Hjalt-
eyri höfðu menn framfærslu sína
af fiskveiðum og verkun sjávar-
afla. Flestir áttu líka nokkrar
kindur og einstaka fjölskylda átti
kú.
Á Sjávarbakka, þar sem voru 6
smábýli byggð úr Hvammslandi,
bjó þurrabúðarfólk, 20 til 30
manns, sem hafði að miklu leyti
framfærslu af sjávarfangi, en átti
nokkra kindur með. Öll var þessi
útgerð stunduð á smábátum og
jarðir sem eiga land að sjó áttu
yfirleitt bát og öfluðu fiskjar til
heimilisnota. Til gamans get ég
sagt frá því að í vöruskiptum var
eitt kg af fiski látið jafngilda ein-
um mjólkurlítra á þessum árum.
Það gengi ekki upp í dag, er ég
hræddur um.
En þetta þrennt, landbúnaður,
vegavinna á vorin og útræðið fól í
sér einu atvinnutækifærin á svæð-
inu.“
- Hverjir voru möguleikar
bænda til ræktunar og stækkunar
túna sinna og fjölgunar bústofns?
„Þeir voru litlir, skrefin voru
smá og breytingar tóku langan
tíma. Bændasamfélagið ein-
kenndist af kyrrstöðu á þessum
árum. Fólk stundaði nánast
sjálfsþurftarbúskap, miðað við
það sem seinna varð. Fyrir 1929
var undirristuspaðinn svo til eina
tækið sem menn höfðu til að
slétta þúfur og stækka túnin.
Fyrsti traktorinn kom til Bún-
aðarélags Arnarneshrepps árið
1929, en þangað til var unnið
með gamla laginu. Með tilkomu
dráttarvélarinnar varð mikil
breyting, hún gekk milli bæjanna
og var notuð til jarðvinnslu í
stærri stíl en áður hafði þekkst
hér um slóðir. Vélvæðingin varð
vafalaust til að styrkja hreppa-
búnaðarfélögin um land allt og
auka áhuga á nýrækt."
Hjalteyrarverksmiöjan -
stóriöja síns tíma
Talið berst nú að þeirri breytingu
sem varð í hreppnum með bygg-
ingu síldarverksmiðju Kveldúlfs
hf. á Hjalteyri árið 1937. Ingimar
segir engan vafa leika á að sú
framkvæmd hafi verið stóriðja
þeirra tíma, sem átti eftir að hafa
langtímaáhrif á atvinnu og bú-
setu í hreppnum.
„Kveldúlfur hafði rekið síldar-
söltun á Hjalteyri rúmum 20
árum áður, en atvinnurekstur í
tengslum við sjávarútveg á eyr-
inni má rekja allt aftur til alda-
móta. Svíar, Norðmenn, Hollend-
ingar og Þjóðverjar voru búnir að
starfa þarna frá því um eða fyrir
aldamót, en þegar fyrra stríðið
skall á 1914 fóru allir útlendingar
frá Hjalteyri.
En bygging verksmiðjunnar,
sem hófst í febrúar 1937, var
mikið stórvirki. Margir fengu
atvinnu við bygginguna, og unnu
sér inn peninga í fyrsta sinn. Ég
var í Laugaskóla þennan vetur,
og þegar ég kom heim í apríl
fékk ég byggingarvinnu þarna.
Það var mjög vel þegið, því menn
áttu öðru að venjast.
Byrjað var að bræða síld í júlí
þetta sumar, þótt verksmiðjan
væri ekki alveg fullbúin. Ég held
að flestir eða allir þeir sem unnu
við bygginguna og kærðu sig um
hafi getað fengið vinnu við
bræðsluna þegar hún hófst. Þetta
var stór vinnustaður, um 120
manns voru starfandi á vöktum
og við ýmis störf þegar verk-
smiðjan var í fullum gangi. Þessu
tengdust líka mörg önnur tilfall-
andi verk sem sköpuðu atvinnu,
t.d. við kolaskipin sem alltaf
komu af og til og margt fleira.“
Áhrif verksmiðju-
rekstursins á landbúnað
og framkvæmdir
Hvaða breytingar hafði rekstur
síldarverksmiðjunnar í för með
sér fyrir Arnarneshrepp? Ingimar
segir þær hafa komið smám sam-
an í ljós. Peningar í umferð fóru
að aukast, menn treystu á verk-
smiðjuvinnuna á vorin og
sumrin, oft fram á haust. Veiga-
mesta breytingin var þó sú að
uppbygging húsakosts og mann-
virkja var á undan því sem
almennt gerðist í nágrannahrepp-
unum. Um og upp úr 1950 fóru
menn að byggja steinsteypt íbúð-
arhús og fjós, sem að vísu væru
ekki kölluð stór í dag, fyrir þetta
20 til 24 kýr, en þóttu mjög góð á
þeim tíma. Jafnframt hélt rækt-
unarstarf áfram.
En þótt þessar framkvæmdir á
bæjunum væru hinar bestu og
þörfustu á 6. áratugnum átti þró-
unin þó eftir að koma í bakið á
mörgum manninum. Um 1970
fóru bændur að byggja miklu
stærri fjós en áður, fyrir 60, 80 og
jafnvel 100 kýr. Þá voru 20 kúa
fjósin orðin tveggja áratuga
gömul, og miklu minni en hent-
ugt var talið. Átta árum seinna
var búmarkið sett á, og þá voru
þeir best settir sem stærst höfðu
byggt-
„Það að síldarverksmiðjan var
Ingimar Brynjólfsson oddviti.
staðsett hér í hreppnum verkaði
eflaust þannig á suma bændur að
þeir lögðu minna upp úr bú-
skapnum og að brjóta land til
nýræktar en annars hefði orðið.
Þetta á auðvitað við um þá sem
höfðu atvinnu hluta ársins við
verksmiðjuna. Einnig voru mörg
dæmi um að þeir peningar sem
menn unnu sér inn hjá Kveldúlfi
hafi farið til að bæta og stækka
búin.“
Búmarkið 1978 var
óréttlátt
Spjallið berst nú að framleiðslu-
stýringu í landbúnaði.
„Þróunin í landbúnaði hélt
áfram, stórvirkar vélar brutu
land til ræktunar og bústofn
bændanna um land allt fór vax-
andi. Framleiðslan margfaldaðist
í mörgum búgreinum. Hún varð
fljótlega meiri en þörf var fyrir.
Auðvelt er að vera vitur eftirá,
en það er alltaf erfitt að sjá fyrir
þróun langt fram í tímann.
Búmarkið 1978 var fyrsta stóra
óréttlætið í íslenskum landbún-
aði. Enginn efaðist um nauðsyn
þess að reyna að stýra framleiðsl-
unni, en þeir sem fengu mestan
framleiðslurétt voru mennirnir
sem nýlega höfðu byggt stærstu
fjósin. Óréttlætið fólst í því að
eingöngu var miðað við fram-
leiðslu undanfarinna þriggja ára.
Mennirnir með litlu fjósin höfðu
litla sem enga möguleika. Sumir
reyndu auðvitað að útvega sér
meiri framleiðslurétt, en það
gekk misjafnlega.
Flestir trúðu því að þessar nýju
reglur um búmark myndu standa,
og að menn héldu þeim fram-
leiðslurétti óskertum sem úthlut-
að var. Annað átti eftir að koma
í ljós.
Árið 1986 voru settar reglur
Ásláksstaðir í Arnarneshreppi.
um fullvirðisrétt, sem skertu
framleiðslumöguleika bænda
mikið frá því sem áður var. Við
úthlutun framleiðsluréttar var
miðað við annað tveggja undan-
farinna ára, 1984 og 1985. Máttu
menn velja það árið sem hag-
stæðara var. Þá fóru þeir bændur
hrapallega út úr dæminu sem
dregið höfðu saman framleiðsl-
una, eins og þeir voru hvattir til.“
- Fóru menn ekki að óttast um
verðmæti jarðanna við allan
þennan niðurskurð?
„Það gerðist ekki alveg strax.
Þegar Framleiðnisjóður fór að
kaupa fullvirðisrétt varð honum
mikið ágengt í því efni, og þeir
urðu margir fyrstir til að selja
sem höfðu aðra atvinnu með
búskapnum. Niðurskurðurinn
var gríðarlegur, og ekki álitlegt
fyrir ungt fólk að hefja búskap.
Verðmæti jarða rýrnaði auðvitað
í takt við þetta," segir Ingimar.
Þegar þriðjungur
hreppsbúa missti atvinnuna
Sumarið 1966 var hið síðasta sem
síld var brædd á Hjalteyri. Rekst-