Vísbending - 20.01.1993, Blaðsíða 3

ISBENDING
Spilling
Dr. Þorvaldur Gylfason
Spilling er eins og mengun. Önnur
spillir efnahagslífinu auk annars, hin
spillir náttúrunni. Hvorugt er gott.
Það verður samt aldrei hægt að útrýma
spillingu með öllu úr mannlegu félagi,
ekki frekar en mengun, þótt við fegin
vildum, því að það yrði einfaldlega of
dýrt. Þess vegna umberum við spillingu í
stað þess að skera upp herör gegn henni
alltaf og alls staðar, þar sem hennar verður
vart. Og þess vegna þolum við
umhverfismengun af ýmsu tagi í stað
þess að eyða henni jafnharðan og hún
gerir vart við sig. En það er engu að síður
hægt að draga ú r spillingu eins og mengun
ogmildaafleiðingarhennarfyrirþjóðlífið
með ýmsum ráðum, þótt við þykjumst
ekki hafa ráð á því að uppræta hana
alveg. Um það fjallar þessi grein og önnur
til viðbótar og síðan ein enn.
Hvað er spi 11 ing? Hér verður eingöngu
fjallað um efnahagsspillingu, það er um
meðvitaða mismunun í þeim tilgangi að
færa verðmæti eða hlunnindi í hendur
óverðugra viðtakenda á kostnað annarra.
Efnahagsspilling skerðir lífskjör
almennings með þessu móti og er þess
vegna verðugt íhugunarefni handa
hagfræðingum. Hún getur ýmist verið
lögleg (eins og til dæmis frænddrægni,
öðru nafni nepotismi) eða ólögleg (til
dæmis mútur).
Efnahagsspilling getur verið af ýmsu
tagi: fjármálaspilling, fríðindaspilling,
fyrirgreiðsluspilling og útnefningar-
spilling. Um þessa fjóra flokka verður
fjallað hvern fyrir sig í stuttu máli hér á
eftir. Siðspilling verður hins vegar látin
liggja á milli hluta hér, þótt hún væri
verðugt viðfangsefni á öðrurn vettvangi,
enda liggur hún utan við alfaraleið
hagfræðings.
Fjármálaspilling. Sumir líta svo á, að
fjármálaspilling innan vissra marka sé
eðlileg og óhjákvæmileg í efnahagslífi,
því að hún greiði fyrir viðskiptum —
nokkurn veginn eins og olía smyr vél.
Þessi skoðun er algeng sums staðar, til
dæmis í ýmsum Arabalöndum. Þar gera
menn ekki alltaf skýran greinarmun á
mútugreiðslum og gestrisni við
viðskiptavini.
I okkarheimshlutaeru múturhins vegar
ólöglegar víðast hvar. Rökin fyrir því að
banna mútur með lögum eru efnahagsleg
öðrum þræði. Mútur valda ekki aðeins
ranglæti, heldur einnig óhagræði. Hugsum
okkur til að mynda verktakafyrirtæki,
sem mútar byggingarstjóm lil að taka
tilboð fyrirtækisins fram yfir önnur
hagstæðari tilboð. Með þessu beitir
verktakinn keppinauta sína ranglæti og
leggur auk þess óréttmætan kostnað á
byggjandann og viðskiptavini hans.
Lögum gegn mútum er ætlað að vernda
almenning gagnvart óréttlæti og
óhagkvæmni af þessu tagi og einnig að
stuðla að heilbrigðri og eðlilegri
samkeppni á tilboðsmarkaði og annars
staðar. Hagkvæmnisrökin gegn mútum
eru óháð réttlætisrökunum: mútur væru
efnahagsvandamál, jafnvel þótt menn
hefðu ekkert að athuga við siðferðishlið
málsins.Mútuþægnierreyndartvöfaldur
glæpur, því að mútur eru ekki gefnar upp
til skatts.
Lög gegn mútum ná þó yfirleitt ekki
tilgangi sínum, ef önnur lög og reglur og
innviðir samfélagsins leggja ómót-
stæðilegar freistingar fyrir fólk. Tökum
Indland til dæmis. Alls kyns höft og
skömmtun voru höfuðeinkenni hag-
stjórnarháttanna þar í landi um langt
árabil, en indversk stjórnvöld eru að
vísu nýbyrjuð að bæta ráð sitl og það
myndarlega. Menn þurflu leyfi í
ráðuneytum til allra skapaðra hluta:
útflutningsleyfi, innflutningsleyfi,
gjaldeyrisleyfi, byggingarleyfi, rekstrar-
leyfi, söluleyfi og þannig áfram
endalaust.Það þarfekkimikiðhyggjuvit
til að sjá, að slíkir stjómarhættir eru
gróðrarstía spillingar, enda hefur raunin
verið sú á Indlandi. Þarhafa lágl launaðir
embættismenn og stjómmálamenn þegið
mútur í stórum stíl fyrir að veita leyfi,
sem þeim bar þó lagaskylda lil að veita
án endurgjalds. Þeir stóðust ekki
freistinguna, sem haftabúskapurinn og
nteðfylgjandi skömmtunarvald lögðu
fyrir þá. Það liggur í mannsins eðli að
falla í freistni. Þetta er segin saga í
mörgum þróunarlöndum og víða annars
staðar. Haftabúskapur og lág laun eru
hæltuleg blanda.
Italía er annað dæmi. Þar hafa margir
hátt settirstjómmálamenn veriðhnepptir
í gæzluvarðhald undanfarnar vikur og
mánuði vegna gruns um alvarlegt
fjármálamisferli í tengslum við útboð
opinberra framkvæmda. Meinsemdin á
Ítalíu er að vísu ekki fólgin í höftum og
skömmtun eins og á Indlandi, heldur
miklu frekar í óhóflegu veldi stjórnmála-
llokkanna og misbeitingu þess. Þetta
veldi teygir anga sína um allt þjóðlífið
þar syðra: hljóðfæraleikari getur til
dæmis yfirleitt ekki komizt í
óperuhljómsveit, nema hann haí'i komið
sér í mjúkinn hjá einhverjum
stjórnmálaflokknum fyrsl. Sljórnvöld
hafa gætt þess vandlega alla tíð að skilja
stjórnarandstöðuna ekki út undan.
Flokkarnir hafa skipt stofnunum
þjóðfélagsins á milli sín í stóru og smáu
eins og þýfi. Þannig hafði kommúnista-
flokkurinn í Mílanó tögl og hagldir í
strengjasveit óperuhljómsveitarinnar á
La Scala til skamms tíma; ég man samt
ekki í svipinn, hvemig hinir fiokkarnir
skiptu öðrum hljóðfærum t' hljóm-
sveitinni á milli sín.
ítalskir stjórnmálamenn láta sér fátt
eða ekkert óviðkomandi. Þeir deila og
drottna yfir öllum útboðum á vegum
ríkis og sveitarfélaga til dæmis. Það
hefur orðið mörgum þeirra að falli að
undanförnu: þeir hafa freistazt til að
þiggja fé af byggingarfyrirtækjum í
flokkssjóði og jafnvel handa sjálfum
sér, þótt hvort tveggja varði við lög.
Sjötíu stjórnmálamenn í Mílanó hafa
verið ákærðir eða mátt sæla rannsókn
fram að þessu; talan heldur áfram að
hækka. Sljórnmálalífið í landinu hefur
leikið á reiðiskjálfi í marga mánuði af
þessurn sökum. Spillingin er ekki bundin
við stjórnvöld, ekki frekar en í dæminu
af strengjasveitinni í Scalaleikhúsinu
að framan. Það var aldeilis ekki
stjórnarandstaðan, sem afhjúpaði
mútuhneykslið, sem nú er efst á baugi á
Italíu, heldur var það strangheiðarlegur
héraðsdómari, sem þorði að bjóða
stjórnmálamönnunum byrginn við
ósvikinn fögnuð meðal alntennings.
Svipuð vandamál hafa komið upp
nýlega í Frakklandi, á Spáni og í
Grikklandi, þar sent stjórnarflokkar
jafnaðarmanna hafa tekið við ólöglegum
eða að minnsta kosti vafasömum
fjárframlögum í kosningasjóði. Og
forseti Brasilíu hrökklaðist frá völdum
fyrir nokkru, eftir að upp komst, að hann
hafði þegið fé úr sjóðum, sem ýmis
fyrirtæki höfðu greitt í lil að tryggja sér
aðgang að og áheyrn hjá mönnum
forsetans auk annars.
Japan er kapítuli út af fyrir sig. Þar
hafa stjórnarleiðlogar og stjórnar-
andstæðingar orðið uppvísir að því að
þiggja mútur hvað eftir annað á liðnunt
árum.nú síðastfyrirmilligöngujapönsku
mafíunnar. Japanar njóta þess, að
dagblöð og dómstólar eru óháð
stjómvöldum, því að annars er ekki víst,
hvort þessi mútuhneyksli hefðu verið
dregin fram í dagsljósið. Margir hátt
settir stjórnmálamenn í Japan, þar á
meðal tveir forsætisráðherrar, hafa
neyðzt til a-ð segja af sér vegna
fjármálaspi 11 ingar á undanfömum árum.
Spillingin stafar að nokkru leyti af
meingallaðri löggjöf um fjárreiður
stjórnmálafiokka, cn kosningabarátta í
Japan er óheyrilega dýr og kallar því á
mikil fjárframlög til fiokkanna og í
kosningasjóði cinstakra frambjóðenda.
Ymsum þeirra hefur orðið hált á því
svelli.
Japan og Italíu svipar saman að því
leyti, að í báðum lönclum hefur einn og
sami stjórnmálaflokkur eða öllu heldur
hagsmunabandalag verið við völd
næstum óslitið frá lokum heims-
styrjaldarinnar síðari — ekki fyrir eigin
verðleika fyrst og fremst að því er virðist,
heldur sumpart vegna andúðar
almennings á stjórnarandstöðufiokkum,
sem sóttu ýmsar fyrirmyndir sínar til
Sovélríkjanna fyrrverandi og í svipuð
pláss. Italskir og japanskir kjósendur
3