Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.1962, Blaðsíða 1

og varð að stöðugu fyrirbæri, sem enn
er fram haldið. í staðinn fyrir annan
áfanga frelsunarinnar, sem Pólverjar
væntu fyrir sex árum, hafa margar
rýmkanir, sem þá hófust, verið afnumd-
ar. Samt væri ekki rétt að segja, að
ekkert sé eftir af ábatanum frá október
1956. En hvernig lítur þá efnahagsskýrsl-
an út eftir sex ára valdasetu Gomulka?
Eignamegin má geta þess, að Pólverjar
eru enn sem komið er, frjálsari en nokk-
ur önnur þjóð, austan járntjalds. Þeir,
sem eru gestkomandi vestan fyrir tjald,
eru hissa á því, hve frjálsmannlega Pól-
verjar nöldra yfir ríkisstjórn sinni og
setja út á hana, og hinu, hversu lítillar
hræðslu þar gætir við pólitískar ofsókn-
ir.
Pólverjar mega ferðast vestur fyrir,
miklu frjálsar en nágrannar þeirra, svo
Fyrir sex árum fagnaði PóllanJ
„vori i októbermánuði". Hversu
mikió er eftir af vonasumrinu,
sem á eftir fylgdi?
EFTIR ALEXANDER BRECMAN

HlNN 20. október 1956 fór
Krúsjeff ásamt þrem öðr-
um fyrirmönnum Sovétríkj-
anna, frá Varsjá, eftir að þeim
hafði mistekizt að hindra, að
Gomulka kæmist aftur til
valda, með hótunum um að
beitá rauða hernum.
Þegar Rússarnir voru að fara, var mið-
stjórn pólska kommúnistaflokksins að
koma saman á fund til að kjósa
nýtt Politbureau. Og daginn eftir útvarp-
aði æstur blaðamaður þætti utan dag-
skrár um útvarpsstöðina í Varsjá, og
sagði:
„Vér höfum öðlazt vor í októbermán-
uði — vor vaknandi vona og vaknandi
þjóðarstolts, vor hins sanna þjóðlega ör-
eigaveldis og ásetnings um að marka
okkar eigin pólsku leið til sósíalisma".
Hann talaði um „hina miklu endur-
reisn sannleikans" og „jafnan rétt til
handa stórum þjóðum sem smáum“, í
herbúðum kommúnismans, og lauk máli
sínu þannig:
„Vorið er enn aðeins í dögun sinni.
öfl fortíðarinnar hafa enn ekki gefizt
upp — ekki lagt. niður vopnin. . . En
við höfum farið yfir Rubicon, og ekkert
getur framar stöðvað hina miklu ný-
sköpun pólsku sósíalistabyltingarinnar".
-N úna — sex árum síðar — er ræðu-
maðurinn, Henryk Holland — ekki leng
ur í lifenda tölu. Hann stökk út um
glugga á íbúðinni sinni á sjöttu hæð, en
þangað hafði hann verið færður, til þess
að hjálpa til við lögreglurannsókn, eftir
að hann hafði verið tekinn fastur, fyrir
setlaða tilraun til að veita erlendum
blaðamönnum upplýsingar,
Undanhald enn
Og rétt eins og útvarpsræðan, sem
að ofan getur var táknræn fyrir hinar
glæstu vonir, sem vöknuðu árið 1956,
var sjálfsmorð hans fyrir nokkrum mán
uðum táknrænt um hin miklu vonbrigði
pólsku þjóðarinnar — einkum þó mennta
manna hennar. í staðinn fyrir að tala
um vor í október, hafa Pólverjar nú á
reiðum höndum þá kaldranalegu fyndni,
að Pólland hafi fengið 11-mánaða al-
manak, þar sem októbermánuð vanti í
árið.
Það sem er almennt kallað „undan-
haldið frá október“ hófst skömmu síðar
fremi þeir eiga peninga, eða þá skyld-
menni, sem vilja bera kostnaðinn af ferð
um þeirra.
Pólitískar handtökur eru fáar, enda
þótt einn rithöfundur væri hnepptur í
fangelsi fyrir að láta frá sér fara bréf
með gagnrýni á kommúnistaleiðtogana,
og annar fyrir að taka að sér að þýða
bók úr ensku fyrir útgefanda, sem var
í útlegð, og svo tveir klerkar fyrir að
breiða út „landsskaðlegt níð“.
Nokkur vestræn blöð eru til sölu í
Póllandi, svo og margar enskar og
franskar bækur. Fólk er heldur ekki
hrætt við að tala við vestrænt skemmti-
ferðafólk. Ekkert er amazt við BBC,
Frjálsri Evrópu og öðrum vestiænum
útvarpsstöðvum ,og flestir Pólverjar
hlusta á þær, án þess að eiga á hættw
að verða kærðir fyrir að hafa eftir það^
sem þeir heyra.
Enda þótt þetta sé hátíð hjá ástand-
inu eins og þgð var fyrir 1956, eru
menntamenn samt enn gramari í dag en
nokkurntíma á síðustu sex árum. Þeir
viðurkenna, að Pólland sé frjálsara en
nokkurt annað land í „Sósíalistaherbúð-
unum“. En um leið og í öðrum löndum,
svo sem Ungverjalandi, er smám saman
verið að losa um hömlurnar, á hið gagn-
stæða sér í stað í Póllandi: þar fer frjáls-
ræðið minnkandi með degi hverjum. Þar
er kvartað um strangari ritskoðun, og
ýmsar ráðstafanir yfirvaldanna til. að
leggja hömlur á rithöfunda, með því að
stöðva eða tefja fyrir útgáfu á bókum.
Ennfremur hefur staða vestrænna
blaðamanna orðið æ erfiðari. Nokkrir
þeirra, eins og einn frá Le Monde, hafa
verið reknir úr landi, og hinum, sem eftir
eru, hefur verið gefin bending um að
leita sér ekki upplýsinga hjá einstakl-
ingum. Fyrir fáum árum var Varsjá ein-
hver bezti staður að afla sér slíkra upp-
lýsinga, svo sem um það, sem var að
gerast í Moskvu og hjá alþjóða-komm-
únismanum. Nú er það af.
Einhver mesta breytingin, sem orðið
hefur síðan 1956, er á persónulegri
stöðu hr. Gomulka. Árið 1956 var hann
sá, sem gat svarað Krúsjeff fullum
hálsi. í dag er hann einn mesti trúnaðar-
þjónn Krúsjéffs, en ekki lengur hetjan,
sem gamlar guðhræddar konur báðu
fyrir — og heilsu hans — í kirkjunum.
Pólverjar saka hann um mikinn áhuga
á að fullnægja skipunum frá Moskvu.
Hann þurfti sannarlega ekki, árið 1962,
að lepja upp Sovétlygarnar frá 1943 um
sök Þjóðverja um Kathyn-morðin, en
þeim trúir ekki eitt barn í Póllandi, auk
heldur aðrir. Heldur ekki var honum
nauðsynlegt að verja samning Stalins við
Hitler, en hann telja allir í Póllandi or-
sökina til ógæfu landsins. Hann hefði
alveg getað þagað um þessi viðkvæmu
atriði. En sú staðreynd, að það hefur
hann ekki gert, er talin sönnun þess, að
hann sé ekki lengur í snertingu við
huga þjóðar sinnar.
Minnkandi tekjur
r að voru menntamennirnir, sen
áttu höfuðþáttinn í viðburðunum 195<
og það eru þeir, sem í dag fýrirlíts
mest manninn, sem þeir studdu upp
valdastólinn. Hann er þekktur fyrij
hatur sitt á menntamönnum og þeh
svara honum í sama.
Ásamt með menntan.önnunum hjálp'
uðu einnig verkamenn, svo að um mun-
aði, við sigur Gomulka, 1956. En í dag
cru þeir einnig farnir að mögla yfh
stjornarstefnu hans. Og sannleikurinr
er hka sá, að tekjur þeirra, sem hækk-
uðu nokkuð fyrstu þrjú árin, hafa far-
ío jafnt og þétt minnkandi síðan 1959
Hr. Gumulka tókst að frysta tekjui
manna á þann hátt, að það hefði ger:
-J' ®,el^yn Lloyd gulan og grænan ai
ofund. Meðalkaup pólskra verkamanní
var 1669 zloty (um £ 24.19 s. á opin-
beru gengi mánaðarlega, árið 1960, 1661
zloty árið 1961 og 1665, Vrstu fimir
manuði ársins 1962. Með öðrum orðu'ra
hafa raunverulegar tekjur í Póllandi
lækkað síðan 1960. Og þar sem verðlag
hækkaði um hér um bii 4%, hafa tekj-
urnar enn rýrnað sem því svarar.
Það er þvi engin furða þótt verk-
foll og oánægja hafi rikt í landinu. Sex
verkfoll á tveim, árum, sem sum stóðu
vikur, hafa verið viðurkennd í verk-
smiðju nokkurri 1 Varsjá, einni saman.
Og þegar forsætisráðherrann kom til að
fordæma verkföllin hlógu vérkfalls-
mennirmr bara af onum.
r ramhaid á bls. 13.