Lesbók Morgunblaðsins - 18.08.1963, Blaðsíða 1

Gamia smaiaioitin, reist fyrir aldamót.
Eftir Séra Gísla Brynjólfsson
Fyrir austan Djúpá í Fljóts-
hverfi eru bara tveir bæir
— Rauðaberg og Núpstaður. Milli
bæjanna er eina óbrúaða vatnsfallið
milli sanda hér í Vestur-Skaftafells-
sýslu. Það er áin Krossá. Hamingjan
má vita hvernig stendur á þeirri
nafngift. En það má um þetta nafn
segja,eins og Gröndal segir um ætt
sína. „Þó ég geti ekki rakið hana, er
hún jafnlöng fyrir því“. Krossá á
líka sína sögu, þótt ég kunni hana
ekki. — Og hvernig sem sú saga
er gegnir hún Krossáin sínu hlut-
verki í nútímanum. Hún knýr raf-
stöðina fyrir Rauðaberg.
Þegar komið er yfir Krossá taka við
grasi grónar, blómum skrýddar brekkur
Núpstaðar. Hið mesta heitir Ytri-Hvamm
ur. í skjólgóðum, sólvermdum faðmi hans
er að finna unaðslega ró íslenzkrar sveita
sælu. Austur af hvamminum heitir Ytra-
Leiti. Þar sér fábreytt mannaverk, ofur-
litla tótt hlaðna úr stuðlabergssteinum,
sem fallið hafa úr hömrunum fyrir ofan.
Hún er 7x3 fet að innanmáli með þykk-
um veggjum, dyrum að framan.
Hverskonar mannvirki er þetta? Hún
minnir á merkan þátt í atvinnusögu ís-
lendinga, sem nú er horfinn að fullu og
öllu,. lifir aðeins í sögum og endurminn-
ingum eldra fólks og miðaldra. Það eru
fráfærurnar. Þetta .er smalatótt. Smalinn
á Núpstað byggði sér hana fyrir síðustu
aldamót. Það var aldrei kofi eða nein
vistarvera, heldur bara tótt.
etta segir Hannes mér þegar
þetta mannvirki berst í tal, og svo för-
um við að tala um fráfærurnar, þessa
drjúgu mataz-holu íslenzku sveitanna.
— Það var víst ekki hætt að færa frá
hérna á Núpstað fyrr en eftir 1930 —
síðast liklega 1932 eða 1933. Ég efast
um að það hafi nokkursstaðar verið
íært frá lengur hér um slóðir.
— Kannski í Ytri-Dalbæ í Landbroti,
íkýt ég inn í.
— Já, kannski, það var fastheldið á
íornar venjur þar.
— Voru margar ær í kvíum hér?
— Þær voru um 80—100. Ég er óviss
um að þær hafi annarsstaðar verið fleiri.
Hér var líka stórt heimili. Mig minnir
Þorieifur í Hóium segja, að uilarinnlegg-
ið a Papós hafi verið mest béðan frc
Núpstað. Þar sem fæst var munu kví-
ærnar hafa verið um 20. En allsstaðar
var fært frá. Þetta var svo mikill matur
og nauðsynlegt að afla hans í heimilin.
Þá var úttektin úr kaupstöðunum lítil.
— Hvað mjólkuðu ærnar mikið?
— Það var misjafnt, afar misjafnt.
Ætli það hafi ekki oftast verið knngum
peii í mál. Það var vitanlega mest fyrst,
a.m.k. gleipumálið.
— Gleipumálið?
— Já, hefurðu ekki heyrt það? Það
var fyrsta eða annað málið eftir fráfær-
urnar. Þá var langmest í ánum. En svo
héldu þær naisjafnlega vel á sér. Ef
það kom kuldi og hrakveður skömmu
eftir að þær voru rúnar geltust þær mik-
ið. Svo voru þær misjafnlega mjólkur-
Uaunes og 1‘oi.uui.i á Nup juiö
lægnar, alveg eins og kýrnar. Og svo
fór það extir haglendmu.
H venær var fært frá?
— Það var nálægt mánaðamótunum
júní — júlí. Það var búið að stía lömb-
unum frá ánum 2—3 sinnum. Það var
gert til þess að fá mjólkina úr ánum
svo að hægt væri að búa til smjör og
ost handa þeim, sem fóru í kaupstaðar-
ferðirnar. Víða var lítið til af slíku á
heimilum þegar kom fram á vorið.
Svo þegar búið var að færa frá voru
lömbin rekin inn í Seldal. Hann er hér
fyrir austan Núpinn. En fyrstu dagana
var setið yfir ánum úti í Ytra-Hvammi.
Þar var þægilegt að passa þær, því að
þær sóttu svo mikið heim á stekkinn.
Þá hafðist smalinn við á Ytra-Leiti. Og
hann byggði sér tóttina, sem þú varst að
tala um áðan. Það var maður sem hét
Þorvarður Jónsson. Hann var úr Meðal-
landi. Ég held hann hafi verið prests-
sonur. Hann dó á unga aldri.
V ar ekki hjásetan erfitt verk
fyrir unglinga í gamla daga?
— Jú, sérstaklega að passa ærnar yfir
nóttina. Þær voru baldnar þegar fór að
skyggja og svo lágu þær róiegar fram í
birtingu. En það þurfti að fara á fætur
fyrir allar aldir til að smala og vera
kominn með þær á kvíabólið á mjalta-
tíma. En svo var það einhverntíma í
kringum aldamótin, að ég var á ferð í
Vík. Þá sé ég, að Halldór var búinn að
koma upp nátthaga fyrir ærnar í Suður-
Vík. í landlegum hafði hann látið út-
versmennina hlaða langa garða í brekk-
unum austan við bæinn. Þar var stórt
byrgi. Ég hugsaði mér að svona skyldi
ég reyna að koma upp heima líka. Og
það gerði ég. Ég losaði grjót í berginu
hérna vestan við lækinn og lét það
velta niður á jafnsléttu. Svo fór ég að
hlaða. Það vannst furðu vel. Það var
afskaplega mikill munur að passa ærnar
eftir að nátthaginn kom. Svo varð þetta
fljótlega bezta slægjan. Ég skipti nátt-
haganum í tvennt, og beitti helmingana
til skiptis. Nú er það líka löngu orðið að
túni.
Við Hannes látum nú lokið viðræðum
um fráfærurnar (að þessu sinni). Þór-
anna er komin með kaffið og við sláum
út í aðra sálma. Alltaf er nóg til að
spjalla um.
Það er óvenju heitt þennan dag,
18 stig á Klaustri. Sjálfsagt meira hér á
Núpstað. Þegar við ökum vestur brekk-
urnar rísa ærnar letilega upp úr götu-
troðningunum. Þær eru fullar og feitar
og lömb þeirra fá úr þeim mikla mjólk.
Þau nota tækifærið þegar ærnar standa
upp til að svala þorstanum í hita dagsins.
Og ærnar láta sér vel líka að gegna
móðurskyldunni. Það er einhver munur
að fá að hafa lambið sitt hjá sér langa
og bjarta sumardaga, heldur en vera
svipt því eina sem hún ann í þessu lífi,
barninu sínu, eins og formóðir hennar
varð að þola meðan fært var frá.
GBr.