Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1970, Blaðsíða 1

1 ÁSTUM
OG
STRÍÐI
Kaflar úr sjálfsævisögu
Bertrands Russells,
The Darkness Within
Líf mitt fyrir 1910 og líf mitt
eftir 1914 var eins ólíkt hvort
öðru og líf Fausts áður og eft-
ir að hann hitti Mefistófeles.
Hjá mér hófst uppyngingar-
skeið, fyrst af völdum Ottoline
Morell og síðan stríðsins. Það
kann að virðast undarlegt að
nokkur skyldi yngjast af völd-
um stríðsins, en satt að segja
hristi það af mér fordómana og
kom mér til að velta á nýjan
leik fyrir mér fjölmörgum
grundvallarspurningum. Það
fékk mér einnig í hendur ný
verkefni, er vöktu starfsfjör
mitt af þeim dvala, sem það
lagðist alltaf í, þegar ég reyndi
að taka aftur til við stærð-
fræðilega rökfræði.
Síðustu dagana í júlí 1914
var ég í Cambridge, þar sem
ég rökræddi ástandið við
hvern sem ég hitti. Ég gat
ómögulega trúað því að
Evrópa væri svo vitfirrt að
fara að steypa sér út í styrjöld,
en ég var sannfærður um það,
að kæmi til stríðs, þá tæki Eng-
land þátt í þvi. Ég hafði þá
bjargföstu skoðun að Eng-
land ætti að vera hlutlaust, og
mér tókst að safna undirskrift-
um mikils fjölda prófessora og
áhrifamikilla menntamanna
undir ályktun þess efnis, sem
birtist í „Manchester Guardi-
an“. Daginn sem lýst var yfir
styrjöld, skiptu næstum allir
þeirra um skoðun.
Mánudaginn eftir hélt ég til
Þinghússins í von um að fá að
heyra hina frægu greinargerð
Sir Edwards Greys, en mann-
fjöldinn var svo mikill að ég
komst hvergi nærri. Ég gekk
um göturnar allt kvöldið, sér-
staklega í grennd við Trafalgar
Square, virti fyrir mér fagn-
andi múginn og reyndi að
skynja tilfinningar vegfar-
enda. Þennan dag og þá sem á
eftir fylgdu, fann ég mér til
mikillar undrunar að almenn-
ingur var í sjöunda himni við
tilhugsunina um styrjaldarþátt
töku. f blindni minni hafði ég
ímyndað mér, eins og allir frið
arsinnar héldu fram, að það
væru harðstjórnarsinnaðir og
kaldrifjaðir stjórnmálamenn
sem þröngvuðu þegnunum nauð
ugum til styrjalda. Ég hafði
fylgzt með því undanfar-
andi ár, hve markvisst Sir Ed-
ward Grey laug að þjóðinni til
að forðast að láta almenning
gera sér grein fyrir því, hvern-
ig hann skuidbatt okkur til að
styðja Frakka, ef til stríðs
kæmi. f einfeldni minni ímynd-
aði ég mér, að þegar þjóðin
kæmist að því, hvernig hann
hafði logið að henni, þá fyllt-
ist hún reiði. En í þess stað
var hún honum þakklát fyrir
að hlífa henni við allri sið-
ferðilegri ábyrgð.
Að morgni 4. ágúst gekk ég
með Ottoline fram og aftur um
auðar göturnar á bak við
British Museum, þar sem há-
skólabyggingarnar eru nú. Við
ræddum framtíðina, sem við lit-
um síður en svo björtum aug-
um. Þegar við töluðum við aðra
um þá ógæfu, sem við sáum
blasa við, héldu þeir að við
værum gengin af vitinu. Þó
kom síðar í ljós að við vorum
ekki of svartsýn, heldur
barnalega bjartsýn. Um kvöld-
ið, eftir langt rifrildi við
George Trevelyan (sagnfræð-
inginn), var ég viðstaddur
síðasta fund hlutleysisnefndar-
innar. Meðan á fundinum stóð
gerði þrumuveður. Allir hinna
eidri nefndarmanna voru þess
fullvissir að þetta væru þýzk-
ar sprengjur að falla á London,
og varð það til að eyða síðustu
leifum hlutleysisstefnu þeirra.
Það er engin leið að lýsa
undrun minni fyrstu daga
stríðsins. Beztu vinir mínir, t.d.
Whitehead hjónin, urðu her-
skáir eins og villimenn Menn
á borð við J.L. Hammond, sem
árum saman hafði skrifað grein
ar gegn þátttöku í styrjöld í
Evrópu, féllu marflatir fyrir
atburðunum í Belgíu. Blaðið
„Nation“ var vant að efna til
hádegisverðarfundar með rit-
stjórninni á hverjum þriðju-
degi. Ég kom til hádegisverðar
hinn 4. ágúst. Massingham rit-
stjóri sagðist vera ákaflega
andvígur þátttöku okkar í
stríðinu Hann tók tveim hönd-
um boði mínu um að skrifa
greinar í blað hans um það
efni. Næsta dag fékk ég bréf
frá honum, sem hófst svo:
„Ekki er allt í dag sem
í gær og sagði mér að
hann hefði skipt algerlega um
skoðun
Nokkrir friðarsinnar, þ.á.m.
fáeinir þingmenn, tóku að gang
ast fyrir fundum í húsi Morrell
hjónanna við Berkeley
Square. Ég sótti þessa fundi,
sem leiddu til stofnunar „Uni-
oin o-f Demiocratic Conitrol“. Mér
þótti athyglisvert að sjá að
margir hinna friðarsinnuðu
stjórnmálamanna höfðu meiri
áhyggjur af því, hver þeirra
skyldi vera í fararbroddi hreyf
ingarinnar gegn stríði, en af
sjálfri baráttunni. Samt sem
áður voru þetta þeir einu, sem
hægt var að slást í hóp með,
og ég lagði mig allan fram til
að reyna að láta mér líka vel
við þá.
Meðan á þessu stóð leið ég
þyngstu sálarkvalir, sem hægt
er að hugsa sér. Þótt ég sæi
ekki fyrir ógæfu, sem kæmist
í hálfkvist við allar hörmungar
stríðsins, sá ég talsvert meira
fyrir en flest fólk. Framtíðar-
horfurnar fylltu mig hryllingi,
en það sem fyllti mig enn meira
hryllingi var sú staðreynd, að
um 90 af hverjum 100 þjóðfé-
lagsþegnum hlökkuðu til blóð-
baðsins. Ég varð að taka til
endurathugunar skoðanir mín-
ar á mannlegu eðli. Á þessum
tíma var ég alls ófróður um sál-
greiningu, en ég komst með
sjálfum mér að niðurstöðu um
mannlegar ástríður, sem er
ekki ósvipuð niðurstöðum sál-
greinendanna.
Ég komst að þessum niður-
stöðum af tilraun til að átta
mig á afstöðu almennings til
stríðsins. Til þessa hafði ég
gert ráð fyrir að flest fólk
sæktist eftir peningum umfram
allt annað, en ég komst að því
að það sækist jafnvel enn meira
eftir eyðileggingu. Ég hafði
gert ráð fyrir að menntamenn
elskuðu oft sannleikann, en ég
komst aftur og aftur að því að
innan við 10% þeirra taka sann
leikann fram yfir vinsældir.
Ég fylltist örvæntingarfullri
samúð í garð ungu mannanna
sem átti að leiða til slátrunar,
og reiði gegn öllum stjórnar-
leiðtogum Evrópu. I nokkrar
vikur þótti mér sem ég gæti
ekki haft hemil á mér, ef ég
hitti Asquith eða Grey á götu,
heldur mundi myrða þá. Smám
saman hurfu þó þessar persónu
legu tilfinningar. Þær köfnuðu
í umfangi harmleiksins og þeg-
ar ég virti fyrir mér vígreifar
sveitir úr röðum almenn-
ings, sem stjórnmálamennirnir
slepptu bara lausum.
Það var skylda mín að mót-
mæla liversu fánýtt sem það
kynni að vera.
Ofan á allt þetta, kvaldist ég
sjálfur af föðurlandsást. Sigr-
ar Þjóðverja fyrir orrustuna
við Marne fengu geysilega á
mig. Ég óskaði þess eins heitt
og ofursti á eftirlaunum, að
Þjóðverjar yrðu sigraðir. Ást
til Englands er ein allra sterk-
asta tilfinningin, sem ég á til,
og að sýnast leggja hana á hill-
una á slíkri stundu, var mjög
erfið afneitun. Samt sem áður
var ég aldrei í minnsta vafa
um það, hvað ég ætti að gera.
Ég vissi að það var skylda mín
að mótmæla, hversu fánýtt sem
það kynni að reynast.
Sál mín var öll undirlögð.
Þar sem ég ann sannleikanum,
þá klígjaði mig við áróðri allra
þjóðanna, sem í stríði áttu. Þar
sem ég ann siðmenningunni, þá
hryllti mig við þessu aftur-
hvarfi til villimennsku. Þar
sem ég ann æskunni, tóku frétt
irnar um fjöldamorð ungu
mannanna mig sárar en orð fái
lýst. Ég bjóst varla við að
nokkurt gagn hlytist af því að
berjast gegn styrjöldinni, en
mér þótti rétt, vegna virðing-
ar mannlegs eðlis, að þeir, sem
ekki hefðu fallið kylliflatir,
skyldu sýna að þeir stæðu fast-
ir á sinni trú.
Eftir að hafa fylgzt meðjárn
brautarlestunum flytja á brott
hermenn frá Waterloo stöðinni,
sá ég stundum undarlegar sýn-
ir af London. Ég sá í huga mér
brýrnar liðast sundur og
sökkva, og alla borgina leys-
ast upp og hverfa eins og dögg
fyrir sólu. Mér fóru að virð-
ast íbúar hennar eins og of-
sjónir, og ég velti því fyrir mér
hvort veröldin, sem ég hélt að
ég hefði búið í, væri aðeins af-
kvæmi óráðskenndra martraða
minna. (Ég minntist á þetta við
T.S. Eliot, sem notaði það í
„The Waste Land“). Ég var þó
aldrei lengi í slíku hugar-
ástandi, því að ég gat hrist það
af mér með því að taka til við
vinnu mína.
Þegar haustmisserið hófst í