Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1992, Síða 7

Ljósmynd: Sigfús Eymundsson/Þjóðminjasafnið.
Melkot við Suðurgötu. Það stóð rétt fyrir ofan þar sem nú er Ráðherrabústaður. Bærinn er fyrirmyndin að Brekkukoti
í Brekkukotsannál.
Mannlíf í Melkoti
Ein af dýrðarbókum Halldórs Laxness er Brekku-
kotsannáll. Þar segir frá drengnum Álfgrími
sem ólst upp hjá honum afa sínum, Birni gamla
grásleppukarli í Brekkukoti, og ömmu hans
sem aldrei er nefnd með nafni í sögunni. Eða
Brekkukot í
Brekkukotsannál
Halldórs Laxness hét í
raun og veru Melkot og
stóð ofanvið ráðherra-
bústaðinn, þar sem
brekkan fer að lækka við
syðri Tjarnarendann. Þar
átti amma Halldórs
Laxness athvarf hjá
systur sinni, þegar hún
varð ekkja, þar ólst móðir
hans upp og þar kynntust
foreldrar hans, sem bæði
voru þar vinnuhjú.
Eftir GUÐJÓN
FRIÐRIKSSON
eins og segir: „Til þess að gera lánga sögu
stutta, þá er þar til máls að taka að sunnanv-
ið kirkjugarðinn í höfuðstaðnum okkar til-
vonandi, þar sem brekkan fer að lækka við
syðri tjarnarendann, alveg á blettinum þar
sem hann Guðmundur Gúðmúnsen sonur
hans Jóns Guðmundssonar í Gúðmúnsens-
búð reisti loks veglegt hús, þar stóð einu
sinni lítill torfbær með tveim burstum; og
þilin tvö vissu suðrað tjörninni. Þessi litli
bær hét í Brekkukoti. í þessum bæ átti
hann afi minn heima, hann Bjöm sálugi í
Brekkukoti sem veiddi stundum hrokkelsin
.á vorin, og hjá honum sú kona sem hefur
staðið nær mér en flestar konur þó ég vissi
færra um hana, hún amma mín. Þetta litla
moldarhús var ókeypis gistiherbergi handa
hveijum sem hafa vildi. í það mund sem
ég var að verða til, þá var þar í kotinu
mikil örtröð af því fólki sem nú á dögum
heitir flóttamenn; það er að flýa land; það
leggur á stað með tárum úr heimkynnum
sínum og ættbyggð af því svo illa er að því
búið heimafyrir að börn þess ná ekki þroska
heldur deya.“
Svo segir í Brekkukotsannál og þó að
hann sé skáldsaga er hann að nokkru leyti
ættarsaga Halldórs Laxness sjálfs því að
Brekkukot hét í raun og veru Melkot og
stóð þar sem brekkan fer að lækka við syðri
Tjarnarendann. Þar átti amma Halldórs
Laxness athvarf, er hún varð ekkja, hjá
systur sinni og þar ólst móðir hans upp hjá
honum Magnúsi gamla grásleppukarli í
Melkoti og þar kynntust foreldrar Nóbels-
skáldsins sem vinnuhjú skömmu fyrir síð-
ustu aldamót.
Þegar Reykjavík varð kaupstaður árið
1786 fylgdu jörðinni sjö hjáleigur. Ein af
þeim var Melshús og stóð bærinn þar sem
nú er norðurendi gamla kirkjugarðsins við
Suðurgötu. Reyndar var þar dálítil bæja-
þyrping á öldinni sem leið og einn bærinn
í Melshúsum hét Hringjarabærinn. Hann
kemur við sögu í Brekkukotsannál. Afbýli
frá Melhúsum var svo Melkot sem stóð nokk-
urn veginn beint fyrir ofan þar sem nú er
ráðherrabústaðurinn við Tjarnargötu. Mel-
kotstúnið var þar fyrir neðan og austan,
náði allt niður að Tjörninni og þótti grasgef-
ið.
Sama ættin bjó í Melkoti lengst af á síð-
ustu öld. Magnús Einarsson var fæddur í
Melkoti 25. september 1839 og gerðist síðan
búandi þar í fyllingu tímans. Reyndar hafði
túnið þá*Verið tekið undan Melkoti og selt
einum bæjarmanna án þess að ábúandanum
væri gefinn kostur á að eignast grasnytina.
Aðalatvinna Magnúsar varð því sjósókn en
þegar ekki gaf á sjó stundaði hann garð-
rækt af kappi. Jón Helgason biskup segir
að Magnús hafi verið prúðmenni hið mesta
og mikils metinn af öllum.
Kona Magnúsar í Melkoti var Guðrún
Klængsdóttir frá Kirkjufeiju í Ölfusi og var
hún sex árum eldri en bóndi hennar. Ekki
áttu þau börn en ólu upp fósturson, Klæng
Jónsson, frænda húsfreyju. Segir nú ekki
af búskap þeirra hjóna fyrr en 1883 að
systir Guðrúnar, Guðný Klængsdóttir, 51
árs ekkja, kemur til þeirra hjóna ásamt 11
ára gamalli dóttur sinni, Sigríði Halldórs-
dóttur, og ílentust ‘þær mæðgur í Melkoti.
Guðný hafði verið húsfreyja að Kirkjufeiju,
gift Halldóri Jónssyni bónda.
Þarna ólst því Sigríður litla upp og Magn-
ús í Melkoti varð fóstri hennar. Oftast voru
einn eða tveir vinnumenn í Melkoti og árið
1893 kom 23 ára gamall vinnumaður ofan
úr Borgarfirði og vistaðist hjá Magnúsi.
Hann hét Guðjón Helgi Helgason. Sigríður
var þá gjafvaxta, 21 árs, og titluð vinnu-
kona í Melkoti í sóknarmannatali. Guðjón
og Sigríður voru vinnuhjú í litla kotinu við
Tjamarendann í Reykjavík næstu þrjú árin
og felldu hugi saman. Þau gengu í heilagt
hjónaband haustið 1896. Þau voru foreldrar
Halldórs Laxness.
í Brekkukotsannál segir að Brekkukot
hafi verið gistiherbergi handa hveijum sem
hafa vildi: „Það mundi æra óstöðugan að
segja frá gestum er að garði bar í Brekku-
koti, enda mundi sú bók spreingja prent-
smiðjur á íslandi." Halldór Laxness segir
frá skrautlegu mannlífi á miðloftinu í bæn-
um, meðal annars þeim Kafteini Hogensen,
eftirlitsmanninum og Runólfi Jónssyni
skútukarli. Allir muhu þeir eiga sér fyrir-
myndir í mannlífí Reykjavíkur fyrir hundrað
árum og Kafteinn Hogensen var alkunn
persóna í bænum þó að ekki fari sögum af
honum í Melkoti.
Guðbrandur Jónsson prófessor skrifaði á
sínum tíma greinar um einkennilegt fólk í
Reykjavík. Ein greinin fjallaði um Gunnu
grallara, alþekkta persónu í bæjarlífínu, hún
hafði það að atvinnu að bera vatn í hús og
ösku úr þeim en var oftast drukkin. Guð-
brandur segir síðan:
„Gunna grallari bjó í Melkoti og samtíma
henni bjuggu þar Ófeigur illi, sem var Jóns-
son, Jón Bol Bol, sem var eða hafði verið
slátrari, og Manga siiarn í auga - allt hálf-
gert vandræðafólk. Ófeigur þessi var naum-
ast með réttu ráði; hann safnaði öllum
korktöppum, sem hann gat náð í, og steikti
þá og át, og var það jafnframt altalað að
hann tíndi af sér varginn og hefði hann sem
viðbit með töppunum, en karl var grálúsug-
ur. Það var því ekki um að villast að Ófeig-
ur væri skrýtinn og tilvalið leikfang fyrir
bæjarstráka, en svo var hann illvígur að
þeim stóð mesti beigur af honum og þeir
þorðu ekki til við hann. Einu sinni hafði
hann orðið svo reiður við strák, sem eitt-
hvað var að erta hann, að hann einhenti á
hann broddstafinn og tókst stráknum með
naumindum að víkja sér til hliðar, en stafur-
inn nam staðar í húsþili sem strákur hafði
staðið upp við og stóð þar blýfastur.
Samlyndið hjá hjúunum í Melkoti var
ekki sem allra best og var Ófeigi illa aðal-
lega kennt um, enda bar það stundum við
að fólkið að næturlagi þóttist þurfa að flýja
undan honum á náðir nágrannanna. Einn
vetur var honum gefið það að sök að hann
legði það í vana sinn að vekja sambýlisfólk
sitt og ógna því með hnífum. Stundum hafði
hann þá setið uppi í rúmi sínu og verið að
brýna stóra sveðju og þá fullum rómi haft
orð á því að hann teldi það ekki mikla sam-
viskusök að skera annað eins hyski niður
við trog eins og það, enda hafði margt betra
fólk en Jón Bol Bol, Gunna grallari og
Manga skarn í auga verið drepið. Varð lög-
reglan þá að skerast í leikinn og bregða
þessu sambýli."
Samkvæmt þessum lýsingum hefur
mannlíf í Melkoti einkennst af umburðar-
lyndi húsbændanna og sú taoíska mynd sem
Halldór Laxness bregður upp af Brekkukoti
kannski ekki verið svo fjarri sanni. Um
margt minnir þetta einnig á Unuhús.
Skömmu eftir aldamótin 1900 keypti fé-
lag háttsettra embættismanna Tjarnar-
brekkuna og reisti þar villur sínar, hinar
glæstustu í Reykjavík. Sjálfur Hannes Haf-
steiii, ráðherra íslands, reisti fegursta hús-
ið, nánast í hlaðvarpa Magnúsar í Melkoti,
Hjónin Guðrún Klængsdóttir og Magn-
ús Einarsson fyrir framan bæ sinn í
Melkoti árið 1902. Hún var ömmusystir
Halldórs Laxness (sem fæddist þetta
sama ár) og þau ólu upp Sigríði, móður
skáldsins. Guðjón Helgason, faðir Iíall-
dórs, var vinnumaður í Melkoti er þau
Sigríður kynntust.
Árbæjarsafn.
á árunum 1907 til 1908. Bjuggu þeir þar
í nábýli, ráðherrann og grásleppukarlinn,
um nokkurra ára skeið og mun Magnúsi
gamla ekki hafa líkað sambýlið. Haustið
1916 auglýsti hann eigur sínar á uppboði
og skömmu síðar var Melkot jafnað við jörðu
svo að ekki sá urmul af því meira. Magnús
fluttist upp í Mosfellssveit til fósturdóttur
sinnar, Sigríðar Halldórsdóttur í Laxnesi,
og dó hjá henni. Þar mun Halldór litli Guð-
jónsson hafa kynnst honum vel sem eins
konar afa. Gamla klukkan, sem svo mikið
er gert úr í Brekkukotsannál og Álfgrími
heyrðist segja ei-líbbð, ei-líbbð, var líka til
staðar í Melkoti og fluttist með Magnúsi
gamla til Laxness. Hún er nú á heiðursstað
hjá Nóbelsskáldinu á Gljúfrasteini.
Eftir að Magnús í Melkoti lést árið 1921
orti Jón Magnússon skáld kvæði sem hét
Melkot í Reykjavík og eru úr því þessi erindi:
Sástu aldrei
við Suðurgðtu
íslenskan bæ
með íslensku fólki?
Komstu aldrei
í kuldaveðrum
að þeim íslensku
aringlóðum?
Sástu þar ekki
sumar og vetur
ðllum dyr
opnar standa?
Hvar fannstu tryggð
tállausari
eða viðmót
vinsamlegra?
Man nú enginn
Melkot lengur
sem þar kom þreyttur
og þáði hvild?
Man nú enginn
hin merku hjón,
fdður og móður
ferðamanna?
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 1. FEBRÚAR 1992 7