Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1994, Blaðsíða 10

Stríðsleyndar-
mál afhjúpað
33) Sjá Sunnanfara 1897, 100.
34) Ef í vísunni er átt við austustu lendinguna
á Landeyjasandi, Önundarstaðasand (sjá
Rangárvallasýsla. Sýslu- og sóknalýs.
(Rvk. 1968), 233; Lúðvík Kristjánsson:
ísl. sjávarhættir II (Rvk. 1982), 35), er
sjóleiðin um 78 km í beina línu og áratog-
ið 4,31 m. Sveinbjöm Beinteinsson eignar
vísuna (með spumingarmerki) séra Bene-
dikt Jónssyni í Ofanleiti (um 1704-81)
(Lausavísur (Rvk. 1976), 11), en hann var
prestur í Vestmannaeyjum 1747-81 og
þótti vel að sér í tölvfsi, mælingum og
stjamfræði og var vel hagmæltur (P. E.
Ó.: ísl. æviskrár I, 131). Sveinbjöm tjáði
mér, skömmu áður en hann lézt á aðfanga-
dag jóla s. 1., að hann hefði einhvers staðar
í handriti séð vísu þessa eignaða séra Bene-
dikt. Ef það er rétt, er skiljanlegt, að vega-
lengdin sé miðuð við Landeyjasand beint
upp af Vestmannaeyjum, þ. e. Önundar-
staðasand. Mælingin væri þá sprottin af
reikningslist séra Benedikts, enda myndu
menn ekki endast til að telja áratogin á
svo langri leið. Önnur og algengari gerð
vísunnar er hins vegar: Af Eyrarbakka og
út í Vog / er svo mældur vegur: / átján
þúsund áratog / áttatíu og fjegur. (Alman-
ak Þjóðvinafél. 1913, 67; nærfellt eins í
Lausavísum Sveinbjamar). Oddur Oddsson
gullsmiður og símstöðvarstjóri á Eyrar-
bakka (1867-1938) birtir sömu gerð vís-
unnar og segir vegalengdina frá Þvotta-
kletti á Eyrarbakka út að Strönd í Selvogi
vera um 30 km (29 km sýnist mér nær
lagi) og áratogið þá 1,66 m. Telur hann
það láta nærri hinu venjulega, „þegar tekn-
ar em til greina allar kringumstæður á
svo langri sjóleið, svo sem sjávarföil, hvfld-
arlaus róður o. fl.“ Kveðst hann hafa bor-
ið þetta undir formenn í Þorlákshöfn og
Jón Guðmundsson á Gamla-Hrauni, sem
oft hafi talið áratog að gamni sínu, og
hafi formennimir verið þessu samþykkir
að öllu athuguðu og miðað við hér tíðkan-
legt áralag. Kappróið skip á styttri leið
fari auðvitað miklu lengra í hveiju ára-
togi. (Telja má vist, að hér sé átt við áttær-
ing og róið öllum áram). Oddur segist
ekki geta betur séð en höfundur vísunnar
„hafi í raun og veru sjálfur talið áratogin
alla þessa leið, og má það hafa verið fram
úr skarandi elju og aðgæzlu verk.“ Hér
verður að hafa í huga, að líklegt er, að
stuðlasetning og rím hafí haft áhrif á ára-
togatalið í vísunni. Oddur segir höfund
visunnar ókunnan, en séra Jóni Vestmann
presti í Selvogsþingum (1769-1859) væri
vel trúandi til þessa. Hann viðurkennir þó,
að það dragi úr líkunum, að leiðin sé talin
frá Eyrarbakka, en það bendi fremur til
þess, að höfundur hafi verið þaðan eða að
austan. (Sagnir og þjóðhættir (Rvk. 1941),
174-75). Ef miðað er við höfuðbólið Nes
í Selvogi, er sjóleiðin frá Eyrarbakka um
26 km og áratogið 1,43 m. í annarri út-
gáfu Lausavísna hefur Sveinbjöm hundruð
í stað þúsund (áratog) (ív. r. (Rvk. 1993),
3), og væri þá áratogið 13,80 m miðað
við Nes og 15,39 m miðað við Strönd.
Sveinbjöm segir, að vísan sé til í mörgum
gerðum og sé þessi varla upphafleg. Ólaf-
ur Marteinsson magister (1899-1934)
eignar vísuna Bimi Gunnlaugssyni (1788-
1876) (Lbs. 2443, 8vo). Þórður Tómasson
safnvörður í Skógum segir gamla Land-
eyinga (t. d. Jón Tómasson í Hvítanesi)
hafa kunnað vísuna svo: Úr Landeyja víð-
um vog / í Vestmannaeyja gjögur / átján
þúsund áratog / áttatíu og fjögur. Sjóleið-
in er um 11 km og áratogið 0,60 m, en
5,83 m, ef í vísunni stæði hundruð.
35) Sjá Ólafur Jónsson: Berghlaup (Ak. 1976),
184-88.
36) O. Skulerad: Utsyn, 38 nm.
37) Sjá Grímni 1983, 124-25.
38) O. Olavius: Oeconomisk Reise II (Kbh.
1780), 491-92, 525-28 (með uppdrætti);
O. Olavius: Ferðabók. Steindór Steindórs-
son íslenzkaði. II (Rvk. 1965), 148,
170-71. Sbr. Lúðvík Kristjánsson: ísl.
sjávarhættir II (Rvk. 1982), 75, 77.
39) Sveitir og jarðir í Múlaþingi I ([Rvk.]
1974), 196-97.
40) S. r. I, 197.
41) Þjóðs. Sigf. Sigf. VI (Rvk. 1986), 63-64.
42) Sjá Sveitir og jarðir í Múlaþingi I, 217,
sbr. Blöndu II (1921-23), 278, þar sem
Páll Bjarnarson telur Sleðbijót bera nafn
„af vangæfu akfæri".
43) Sjá O. Skulerud: Utsyn, 16-19.
Höfundur er prófessor og forstöðumaður Ör-
nefnastofnunar.
að var á Þorláksmessu fyrir rétt-
um 15 árum að fundi okkar bar
saman. Hann lá ekki á minni
deild, hann lá á krabbameins-
deildinni, var í geislameðferð.
Það hafði verið mikið að gera, ég nýbyrjað-
ur á augndeildinni, þýskan hjá mér ekkert
sérlega góð, eiginlega hafði ég ekki áhuga
á að ræða við hann, eða að vera með ein-
hveija íslandskynningu. En nú voru að
koma jól og auk þess hafði hann enn á
ný látið liggja fyrir mér skilaboð um að
hann vildi ræða við mig. Eg gekk fram í
anddyrið, hann stóð það í reykjarsvælunni
með sígarettu í munnvikinu, vel til hafður,
góðlegur eldri maður, eins og afi í mynda-
bók. Hann sagði „þú ert íslendingur, er
það ekki“, jú sagði ég, „ég verð að tala
við þig“. Ekki jók það nú áhuga minn, en
áhersla hans á „verð“ fannst mér þó dálít-
ið óvenjuleg. Hvað vildi hann vita um ís-
land svona rétt fyrir jólin? Skrýtið þetta
„verð“, rétt svona flaug í gegnum hugann.
Hann lagði höndina vingjarnlega á öxl mér
og sagði „við skulum fara inn fyrir“. Hon-
um var mikið niðri fyrir og han sagði mér
sögu:
„Það eru liðin tæp 40 ár og þetta er
ekki lengur stríðsleyndarmál,“ sagði hann
og ég hugsaði, hann er eitthvað ruglaður.
Augnabliki síðar varð ég ekkert nema eyru
og skammaðist mín. Frásögn hans hefur
oft leitað á mig, einnig var það ósk hans
að ég segði frá þessum atburðum. í raun
var þetta hans hinsta ósk, við sáumst ekki
meir, hann fór heim á aðfangadag og lést
skömmu eftir áramót.
„Það veit þetta enginn, ég hef engum
sagt frá þessu, en þar sem þú ert íslending-
ur þá verð ég að segja þér frá þessu, þetta
er hluti af sögu íslands. Ég kom til Islands
fyrir tæpum fjörutíu árum,“ sagði hann.
„Stríðsleyndarmál má reyndar ekki gera
opinber innan fjörutíu ára, en ég hugsa
Eftir ÁRNA B. STEFÁNSSON
að þetta sé allt í lagi.“ Síðan dró hann
djúpt andann og hélt áfram. „Það var
snemma sumars 1941 að ég var flugstjóri
í þýskri vél í könnunarflugi yfír Reykjavík.
Við tókum loftmyndir af Reykjavíkurflug-
velli. Bretarnir voru þarna, það var lítið
að óttast, þeir höfðu engar flugvélar til
vamar, eða til eftirleitar, svona lagað var
vonlaust eftir að Ameríkanar tóku við. Við
fengum í okkur skot úr loftvarnabyssum
í Öskjuhlíð. Vélin missti flug og við nauð-
lentum á hraunsléttu á hálendinu um 20
km austur eða suðaustur frá Reykjavík."
Hann lýsti þessu nákvæmlega og virðist
þetta hafa verið á grágrýtissléttunni vestur
eða suðvestur af skíðasvæðinu í Bláfjöllum.
Ég verð að játa að langt er um liðið, síðan
hann sagði mér þetta og ekki get ég leng-
ur munað hvort hann minntist á flugvélar-
tegundina, Henkel minnir mig, Junkers
voru hér þó aðallega. Þá er ég ekki viss
um ártalið, 1940 eða 1941, Reykjavíkur-
flugvöllur virtist að mestu kominn. Þetta
var ansi ótrúlegt, en svo hélt hann áfram.
„Það var komið undir kvöld og sólin að
setjast í vestri. Við komumst allir af og
enginn slasaðist. Enginn virtist hafa orðið
var við okkur. Við náðum talstöðvarsam-
bandi við þýskt könnunarskip, sem reyndar
sigldi undir spænsku flaggi. Lá það í Vest-
mannaeyjahöfn. Við tókum fjarskiptatækin
og matarbirgðir úr flugvélinni og sprengd-
um hana síðan í tætlur. Síðan lögðum við
af stað í austurátt. Við ferðuðumst á nótt-
inni og vorum fjóra daga á leiðinni. Ölfusár-
brú var nokkurt vandamál, á henni var
breskur vörður. Við ræddum hljóðlega sam-
an og kinkuðum bara kolli til þeirra, þegar
við fórum yfir og þeir kinkuðu til baka.
Gekk það vel og við önduðum ansi mikið
léttar. Síðan héldum við í austur, þar til
við komumst á mót við Vestmannaeyjar.
Þar tókum við bát traustataki, rerum yfir,
komumst í skipið og þaðan til Þýskalands.
Ég var orðlaus. „Ég varð að segja þér
þetta, ég hef engum getað sagt frá þessu
í tæp 40 ár, þetta er hluti af stríðssögu
íslands,“ sagði hann. Honum hafði greini-
lega létt mikið. Síðari hluta stríðsins dvaldi
hann svo í Norður-Noregi við Tromsö og
þjónaði í flugdeildinni, sem varði Tirpitz,
systurskip Bismarck, sagði hann mér.
„Heyrðu," sagði hann að lokum, „svo
þú getir sannað réttmæti frásagnar minnar
ætla ég að skrifa nafn skipsins niður á
blað.“ Sem hann og gerði: Juan Fern-
andez/Schiff 28.
Ég var uppveðraður af þessu og skrifaði
strax heim, þeim manni, sem ég vissi fróð-
astan um þessi mál. Svarið var stutt og
laggott, „þetta stenst ekki“. Reyndar tók
hann dýpra í árinni en það. Mér mislíkaði
svar þetta mjög og sárnaði fyrir hönd sögu-
manns míns.
Fáránlegt er að ætla að dauðvona mað-
ur láti sér detta í hug að segja einhveijum
svona lygasögu. Það var og er óhugsandi
í mínum huga. Eftir þessar undirtektir gat
ég ekki fylgt þessu nánar eftir. Sögumaður
minn var látinn og lítið að gera. Því miður
láðist mér að taka niður nafn hans. Miðann
með skipsnafninu setti ég inn í bók og
hugðist fylgja þessu eftir þegar heim kæmi.
Fjórum árum síðar, stuttu eftir heim-
komu úr námi, leitaði frásögnin á mig.
Þrátt fyrir mikla leit var mér lífsins ómögu-
legt að finna miðann. Vegna þeirra undir-
tekta, sem ég áður hafði fengið, treysti ég
mér ekki að birta frásögn sögumanns míns
opinberlega án frekari sannanna.
Síðastliðið vor rakst ég svo loksins á
nafnið, ég hafði skrifað það á öftustu síðu
bókar einnar og hent miðanum, það var
þannig engin furða að mér tókst aldrei að
finna hann þrátt fyrir mikla leit.
Nú loksins get ég efnt loforðið, sem ég
gaf gamla manninum á Þorláksmessu
1978. Loksins get ég komið þessu frá mér
og get sjálfur andað léttar. Ég hef reynt
að sannreyna þessa sögu, en ekki haft
árangur sem erfiði. Hafnaskjöl Vestmanna-
eyjahafnar 1940-1941 eru annaðhvort
týnd eða ekki aðgengileg. Hafnsögumaður
í Vestmannaeyjahöfn frá þessum árum
segir engin spænsk skip hafa legið þar í
höfninni á þessum tíma. Hugsanlegt er að
eitthvað komi út úr athugun, sem ég hef
komið í gang á þýskum stríðsskjölum, ekki
geri ég mér þó miklar vonir.
Það er eins og þetta hafi gerst í gær.
Fas gamla mannsins, einlæg og skilmerki-
leg frásögn hans, hve mjög honum létti
við að deila þessu með einhveijum. Er þetta
með eftirminnilegustu jólagöfum, sem ég
hef fengið. í raun er mér sama hver trúir
og hver ekki, frásögnin er í mínum huga
sönn.
Þetta er hetjusaga úr seinni heimsstyij-
öld; málsstaður Þjóðveija, andstæðinga
okkar, er aukaatriði. Flugstjóri þessi gerði
það ómögulega, hann nauðlenti hér og kom
áhöfn sinni úr landi, án þess að nokkur
yrði þess var, eða áttaði sig á því síðar.
Sagan er svo lygileg að það tekur varla
tali. Tvo til þijá km suðvestur af Bláfjalla-
skálanum, rétt vestan við kantinn á
Strompahrauni eru leifar flugvélar. Ekki
veit ég hvort saga hennar er þekkt. Stað-
setning þessi, eða önnur h'k, fellur vel að
frásögn gamla mahnsins. Er það von mín
að þið lesendur hafið af þessum línum
mínum nokkra ánægju, nú þegar liðin er
rétt rúmlega hálf öld frá því að atburðirn-
ir áttu sér stað. í mínum huga er þetta
frásögn gamals manns af sérkennilegri
heimsókn til íslands á erfiðum tímum.
Saga af hetjudáð.
Geti einhver ykkar lesenda staðfest sögu
þessa þætti mér vænt um að sá hinn sami
setti sig í samband við mig.
Höfundur er augnlæknir í Reykjavík.