Lesbók Morgunblaðsins - 26.11.1994, Blaðsíða 1
O R G U N
L A Ð S
Stofnuð 1925
41 thl 7h NÓVF.MRF.R 1994 — M
Hver gekk fyrstur á
Hvannadalshnúk?
INN 11. ágúst 1794, eða fyrir 200 árum, gekk
Sveinn Pálsson, náttúrufræðingur og læknir,
ásamt fylgdarmönnum á Öræfajökul. Mark-
mið hans var að kanna eðli jökulíss, sem þá
var svo til óþekkt náttúrufyrirbrigði, en einn-
Tindurinn Hnappur var
áður fyrr talinn hærri en
Hvannadalshnúkur og
þangað komust sumir
sem töldu sig fara á hæsta
tindinn. En hver varð
fyrstur á þann tind sem
við vitum nú að er
hæstur?
Eftir SNÆYARR
GUÐMUNDSSON
ig hafði Sveinn mikla löngun til að ganga
á þetta hæsta eldfjall íslands. í ferðinni
styrkti Sveinn hugmyndir sínar um hegðun
jöklanna en hann var með fyrstu mönnum
til að öðlast skilning á þeim. Hann gekk
þó ekki á Hvannadalshnúk (2119 m), hæsta
tind Islands, heldur á suðausturhnúk fjalls-
ins sem nú ber heitir Sveinsgnýpur (1927
m). Sveinn Pálsson var fyrstur manna til
að ganga á jökulinn en þess ber að geta
að slíkar ferðir tíðkuðust ekki á þessum
tima. Næstu ferðir á Öræfajökul voru svo
farnar á 19. öld en ekki voru þær tíðar. Á
þessum tímamótum er viðeigandi að minn-
ast ferða frumkvöðlanna á Öræfajökul, þar
á meðal hinnar fyrstu göngu á Hvannadals-
hnúk. Lengi hefur verið talið að norskur
landmælmgamaður, Hans Frisak að nafni,
og Jón Árnason hreppstjóri á Fagurhóls-
mýri hafi fyrstir komist þangað upp, þann
19. júlí 1813, en gamlar heimildir sem
nýlega hafa verið kannaðar leiða í ljós að
það er ekki alls kostar rétt.
Öræfajökull er stærsta eldfjall íslands.
Hann hefur nokkra sérstöðu frá sjónarhóli
fjallgöngumanna vegna þess hve margir
tindar og hnúkar rísa upp úr jöklinum.
Tvívegis hefur gosið í Öræfajökli frá land-
námstíð; í fyrra skiptið árið 1362, en þá
varð þar langmesta gjóskugos á sögulegum
tíma á Íslandi. Olli það stórkostlegu tjóni
svö að af lagðist byggð í námunda við fjall-
ið. Fyrir gosið dró jökullinn nafn af tindun-
um eða „hnöppunum" í efstu brúnum og
hét Hnappafellsjökull og byggðin undir
Litlahérað. Eftir hamfarimar var hann
nefndur Öræfajökull og sveitin Öræfi og
heitir enn. Aftur gaus árið 1727 en gosið
var í fáu líkt hinu fyrra, þó varð töluvert
tjón á híbýlum og búfénaði og þrjár mann-
eskjur týndu lífi.1
Efst í Öræfajökli er mikil askja, sléttfull
af ís en niður hliðarnar falla stórir skriðjökl-
ar og ná margir þeirra niður á láglendi. Á
milli skriðjöklanna rísa hnúkar í brún öskj-
unnar og á henni norðvéstanverðri er
Hvannadalshnúkur. Austast á brúninni er
Sveinstindur (2044 m) og fast við
Sveinsgnýpur. Syðstu hnúkarnir heita Rót-
arfjallshnúkur (1848 m) og Hnappar (1851
m og 1758 m). Var hærri Hnappurinn lengi
vel talinn hæstur tinda í Öræfajökli. Nú á
dögum kemur þetta mönnum ef til vill
spánskt fyrir sjónir en á síðustu öld voru
HVANNADALSHNJÚK ber yfir brúna á Skeiðará.
Ljósm.-.Snorri Snorrason.
hugmyndir um jökulinn töluvert frábrugðn-
ar. Jökullinn var lítt kannaður fram yfir
aldamót og sést það vel á landakortum frá
19. öld, m.a. þeim sem unnin voru af dönsku
stjórninni í upphafi aldarinnar og síðar
korti Björns Gunnlaugssonar, en þau voru
nákvæmustu kort þess tíma. Fyrir göngu
Sveins Pálssonar, árið 1794, var fátt vitað
um Öræfajökul utan hin hræðilegu gos og
raunar var það ekki fyrr en eftir mælingar
danska herforingjaráðsins, árið 1904, að
uppdrættir af eldkeilunni tóku að skýrast.
Ferð Sveins er fyrir margar sakir merkileg
og fyrir'utan vísindalegt gildi hennar má
nefna að 8 árum áður höfðu Jacques Bal-
mat og Michel G. Paccard á frækilegan
hátt klifið Mont Blanc, hæsta tind Vestur-
Evrópu. Þjóðrækniskennd og fégirnd var
ástæða þeirrar uppgöngu en verðlaun voru
í boði þeim sem þangað kæmist fyrstur.2
Ekkert slíkt þurfti til að hvetja Svein því
áhuginn var nógur. Þekking á veðri eða
landslagi var á þessum tíma mjög takmörk-
uð og útbúnaður ótraustur. Auk þess er
vert að hafa í huga hversu mikið áræði
Sveinn hefur þurft til að rifa sig úr viðjum
hugarfars þess tíma.
Sveini var einum af sex systkinum kom-
ið til mennta og nam hann læknisfræði,
m.a. í Kaupmannahöfn. Þar glæddist með
honum áhugi á öðrum fræðigreinum er
tengdust náttúrunni, grasafræði, efnafræði
og eðlisfræði. Hann hóf ástundun náttúru-
fræða, samhliða læknisnáminu, og lauk
þeim með góðum vitnisburði 1. júní 1791.
Lauk Sveinn fyrstur manna prófi frá Kaup-
mannahafnarháskóla í fræðigreininni. Það
sumar sigldi hann heim og stundaði rann-
sóknarstörf næstu fjögur árin meðan hann
naut fjárstyrks. Árið 1794 var styrkurinn
tekinn af honum en ekki gafst Sveinn upp
við þennan mótbyr og stundaði rannsóknir
næstu árin eins og bágborinn fjárhagur
leyfði.3
Sveinn gekk á Öræfajökul frá Kvískeij-
um og komst á suðausturhnúk fjallsins. í
Jöklariti sínu segir hann: Loks er við kom-
umst upp á suðausturhnúk jökulsins kl.
11 %
, en hann er ásamt þrem eða fjórum öðrum
hnúskum vestar og norðar ekkert annað
en barmar á geysivíðri gígskáld, því allir
standa þeir í hvirfingu og lykja um breiðan
og grunnan dal. Hnúkar þessir eru svo
brattir, að jökulfillan hefur sprungið eða
hrunið utan af þeim, svo að svartir, kol-
brunnir klettar koma í ljósmál, en bera
samt jökulhatt á kollinum.4 Lengi var talið
víst að Sveinn hefði gengið á Hnappinn
en þann 9. ágúst árið 1936 fetuðu í fót-
spor hans Flosi Björnsson frá Kvískeijum
ásamt systkinum sínum Ara og Guðrúnu.
Þegar þau komu á suðausturhnúk fjallsins,
sem nú heitir Sveinsgnýpur, varð þeim
strax ljóst að þar hefði Sveinn farið og að
honum hefði dugað að ganga þangað svo
að umhverfið kæmi heim og saman við
lýsinguna í Jöklaritinu.6 Ekki er rúm til
að rökstyðja þetta nánar hér en nú er al-
mennt viðurkennt að Sveinn hafi gengið á
þennan hnúk en ekki Hnappinn.
Á árunum 1801-1818 fóru fram strand-
mælingar á vegum dönsku stjórnarinnar,
til að fá sem réttasta mynd af íslands-
ströndum, með sjókort i huga. Norskur liðs-
foringi, Hans Frisak, bættist í hóp land-
mælingamanna árið 1803 og vann hann
einna lengst að mælingum eða uns þeim
var að mestu lokið. Til þríhyrningamælinga
þurfti að ganga á ýmsa tinda umhverfis