Lesbók Morgunblaðsins - 20.04.1996, Blaðsíða 1

O R G U N
L A Ð S
Stofnuð 1925
15. tbl. 20. apríl 1996 — 71. árg.
Arfleifð Snorra
SNORRI
Sturluson.
Málverk
eftir Hauk
Stefánsson,
1920.
Asatrú er samheiti yfir trúarbrögð, skoðanir,
viðmið, gildi og siði sem mótuðu heimssýn
og menningu norrænna manna við upphaf
landnáms á íslandi. Menn trúðu á mátt sinn
og megin en blótuðu sér til fulltingis ýmsa
og vætti sem þeir höfðu velþóknun á eða
fundu til samkenndar með.
Um aldur ásatrúar verður ekkert vitað
með vissu. Elstu ritaðar heimildir eru frá því
um 100 e.Kr. en þá skrifar rómverski sagna-
ritarinn Tacitus bók um Germaníu og lýsir
þjóð og löndum. Svo óheppilega vill til að
hann notar rómversk guðanöfn í stað hinna
germönsku, en þó þykir víst að þar sem
minnst er á guðina Merkúr og Mars sé átt
við Óðin og Tý. Fræðimenn telja skrif Tacit-
usar lýsa svo þroskuðum trúarbrögðum að
fullvíst sé að þau eigi sér langa sögu.
f I
Eftir PÁLMA
AGNAR FRANKEN
Snörri Sturluson Og Edda
Frægustu heimildir um goðsagnaheim nor-
rænnar heiðni eru þó án efa skrif Snorra
Sturlusonar. Þótt danski sagnaritarinn Saxo
Gramaticus hafi einnig ritað um heiðni er
sköpunarsaga og heimsmynd norrænnar trú-
ar hvergi sett fram í heillegri mynd en í
Snorra-Eddu. Þetta verk Snorra hefur haft
mikil áhrif á sögu og menningu íslendinga
og ávallt verið lifandi rit með þjóðinni. Til-
gangur Snorra með samningu þess var að
setja saman rit um skáldskap eins og hann
kemst sjálfur að orði í áttunda kafla Skáld-
skaparmála: En þetta er nú at segja ungum
skáldum, þeim er girnast at nema mál skáld-
skapar ok heyja sér orðfjölða með fornum
heitum eða girnast þeir at kunna skilja þat,
er hulit er kveðit, þá skili hann þessa bók
til fróðleiks ok skemmtunar.
Eddu skipti Snorri í þtjá höfuðkafla;
Gylfaginningu, Skáldskaparmál og Háttatal.
í Gylfaginningu segir frá goðunum og greint
er frá ævi þeirra og örlögum, sköpun jarðar
er lýst sem og tortímingu (Ragnarökum).
Annar hlutinn, Skáldskaparmál, skýrir til-
gang ritsins. Nokkrar goðsagnir bætast við
en megináherslan er lögð á notkun kenninga
og heita í skáldskap. Háttatal nefnist þriðji
og síðasti hlutinn og inniheldur sýnishorn
bragarhátta og ýmis afbrigði þeirra ásamt
skýringum.
Heimsmynd Heiðninnar
Svo sem fyrr er nefnt var Snorra-Edda
að grunni til ætluð sem kennslubók í skáld-
skaparfræðum. Hún er þó einnig dýrmæt
heimild um heimsmynd norrænna manna til
forna og er allfrábrugðin þeirri heimssýn sem
við höfum í dag.
Heiðnin gerði ráð fyrir því að í byijun
hafí alheimurinn verið auður og tómur. Þetta
mikla tóm nefndist Ginnungagap. Löngu
•áður en jörðin var sköpuð var Múspell, heim-
ur ljóss og hita, gerður í suðurhelmingi Ginn-
ungagaps. Leiðin þangað var vörðuð eldi og
hana komst enginn nema sá sem var af þeim
heimi. Þar sat jötuninn Surtur til landvarnar
og hafði logandi sverð í hendi. Annar heim-
ur, Niflheimur — sem var kaldur og dimm-
ur, var staðsettur í norðurhelmingi Ginnunga-
gaps. Hinir tveir andstæðu heimar voru að-
skildir og á milli þeirra auðn og tóm.
í Gylfaginningu segir frá Élivogum, fljóti
sem var fullt af eiturkviku og myndaði þykk
ísalög sem náðu alla leið inn í Ginnungagap.
Þar sem hiti suðursins mætti kulda norðurs-
ins bráðnaði ísinn og úr því sem draup kvikn-
aði fyrsta lífið — jötunninn Ýmir. Hann var
faðir allra hrímþursa því eitt sinn er Ýmir
svaf fékk hann sveita og uxu þá undir vinstri
hendi hans maður og kona og annar fótur
hans gat son við hinum. Kýrin Auðumla varð
einnig til úr ísbráðinni og úr spenum hennar
runnu fjórar mjólkurár sem fæddu Ými. Sjálf
nærðist kýrin með því að sleikja salta hrím-
steinana.
Hinn fyrsta dag sem kýrin sleikti steinana
kom úr þeim mannshár, annan daginn
mannshöfuð og þriðja daginn fullskapaður
maður. Hann nefndist Búri. Bur var sonur
hans og fékk þeirrar konu er Bestla nefnd-
ist. Þeirra synir voru Óðinn, Vili og Véi og
eru ása ættir frá þeim runnar (Oðinn og
bræður hans eru því væntanlega að s/4 hlut-
um hrímþursar!).
Burssynir drápu Ými jötun og var það
upphaf eilífs fjandskapar jötna og ása. Þegar
Ýmir féll fló svo mikið blóð úr sárum hans
að með því drekktu þeir allri ætt hrímþursa
utan einum (Bergelmi) sem bjargaðist ásamt
hyski sínu.
Hræ Ýmis fluttu æsir í mitt Ginnungagap
og skópu úr því jörðina: Höf og vötn úr blóði
og vessa, jörðina úr holdinu, fjöllin úr bein-
um, grjót og urð úr tönnum og þeim beinum
sem brotin voru og loks gróður úr hári. Úr
blóðinu sem runnið hafði úr sárum Ýmis og
drekkt hrímþursum gerðu þeir mikinn sjó sem
lagður var utan um jörðina og hélt henni
saman.
Himinhvolfið gerðu þeir úr haus Ýmis og
settu hann upp yfir jörðina með fjórum skaut-
um. Undir hvert horn settu þeir dverg:
Austra, Vestra, Norðra og Suðra.
Burssynir tóku heila Ymis og köstuðu í
loft upp og gerðu af honum skýin. Þeir tóku
einnig síur og neista sem hrotið höfðu úr
Múspelli og settu í mitt Ginnungagap fyrir
ofan og neðan himin til að lýsa jörðina.
Að endingu byggðu æsir múra úr brám
Ýmis jötuns sem þeir lögðu hringinn í kring
um jörðina. Innan múranna bjuggu menn og
æsir en utan þeirra, með ströndum þess hafs
sem umlukti jörðina, jötnar og tröll.