Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1998, Blaðsíða 16

Sigurður Gylfi Magnússon,
sagnfræðingur, hefur á
undanförnum misserum
kynnt til sögunnar nýja
aðferðafræði í söqurann-
sóknum hér á landi, eiíT
söguna. ÞRÖSTUR
HELGASON bað Sigurð
Gylfa að skýra hvar ein-
sagan stendur í heimi ís-
lenskrar sagnfræði, hverj-
ar eru aðferðir hennar oq
markmið oq bar undir
hann gagnrýni sem heyrst
hefur á þessar hugmyndir.
EINSAGAN (e. microhistory) er til-
raun til að nálgast viðfangsefni
sagnfræðinnar á nýjan hátt. I stað
þess að einbeita sér að formlegum
stofnunum samfélagsins og ein-
staka mönnum sem taldir eru hafa
haft mikil áhrif á framgang sög-
unnar skoðar einsagan hvar ein-
staklingurinn stóð í þessu stóra gangvirki.
Einsagan hefur beint sjónum sínum að ein-
staklingum sem ekki hafa átt upp á pallborð
sagnfræðinga hingað til, alþýðumönnum og
-konum sem skildu einhverra hluta vegna eftir
sig heimildir um líf sitt og hugsanir.
Sigurður Gylfi Magnússon, sagnfræðingur,
er frumkvöðull að einsögurannsóknum hér á
landi en einsagan á upptök sín á Italíu fyrir um
það bil tveimur áratugum. Ohætt er að segja
að Sigurður Gylfi hafi hleypt lífi í íslenska
sagnfræði. Hann hefur sjálfur verið mjög af-
kastamikill undanfarin misseri við að kynna
einsöguna, jafnt í bókum sínum, Menntun, ást
og sorg. Einsögurannsókn á íslensku sveita-
samfélagi 19. og 20. aldar og Bræður af
Ströndum. Dagbækur, ástarbréf, almenn bréf,
sjálfsævisaga, minnisbækur og samtíningur frá
19. öld, sem komu báðar út í fyrra, sem og í
tímaritsgreinum og námskeiðum sém hann
hefur kennt í Háskóla Islands. Eftir eitt þess-
ara námskeiða stofnaði hann umræðuhóp í
samvinnu við Erlu Huldu Halldórsdóttur, for-
stöðumann Kvennasögusafns Islands, um ein-
sögurannsóknir ásamt nemendum sínum, hóp
sem starfað hefur í tvö ár en ritið, Einsagan -
Olíkar leiðir. Atta ritgerðir og eitt myndlistar-
verk, sem nýlega kom út hjá Háskólaútgáfunni
undir ritstjórn Erlu Huldu og Sigurðar Gylfa
er afrakstur þess starfs.
Viðtökurnar hafa hins vegar verið misjafnar;
. sumir hafa tekið þessum nýju straumum sem
ferskum andblæ inn í sagnfræðina en aðrir
hafa sagt að aðferðafræði einsögunnar sé
ótraust, að lítið sé hægt að fullyrða um sögu-
lega þróun á grundvelli persónulegra og brota-
kenndra heimilda. Enn aðrir hafa svo sagt að
engin nýmæli séu af einsögunni, slíkar rann-
sóknir hafi menn löngum fengist við.
Ljóst má vera að einsagan er hluti af hinum
miklu hræringum sem eiga sér nú stað í
húmanískum vísindum á íslandi og því þótti
mér hnýsilegt að heyra Sigurð Gylfa segja
nánar frá aðferðum og markmiðum einsögunn-
ar um leið og hann svaraði þessari gagnrýni.
Sá fyrir mér að ég yrði
úthrópaður i faginu
Sigurður Gylfi segir að kynni sín af einsög-
unni hafí átt sér langan aðdraganda. Hann hafi
í raun allan sinn fræðaferil verið að leita að að-
ferð til að nálgast einstaklinginn í sögunni.
„Eg hef alltaf haft áhuga á því að skoða
hvemig einstaklingunum hefur reitt af í gegn-
um söguna eða hvernig sagan lítur út frá sjón-
arhóli einstaklinganna og alþýðunnar. Eg
skrifaði B.A.-ritgerð frá Háskóla íslands um
kreppuna miklu hérna fyrr á öldinni en sú rit-
gerð var síðar gefin út á bók hjá Sagnfræði-
stofnun undir heitinu Lífshættir í Reykjavík
1930-1940. I stað þess að leita eingöngu uppi
einhverjar tölulegar heimildir um þetta tíma-
bil, um afkomu fyrirtækja, stöðu ríkissjóðs og
slíkt, þá kannaði ég hvemig fimm íslenskar
fjölskyldur höfðu það á þessum tíma og beitti
til þess viðtölum. Ég fór ósköp einfaldlega og
tók viðtöl við fólk sem tilheyrði þessum fjöl-
skyldum og skrifaði síðan um reykvískt fjöl-
skyldulíf á krepputíma út frá þeim. Ut úr þess-
ari rannsókn kom alveg ný mynd af kreppuár-
4^

Morgunblaðið/Ásdís Ásgeirsdóttir
SIGURÐUR Gylfi Magnússon
EINSAGAN -
ÓSKRIFUÐ SAGA
unum, þetta vom nefnilega ekki eins slæm ár
og hinar opinbem tölur gefa til kynna, í það
minnsta ekki fyrir hinn venjulega borgara.
Petta vora alveg þokkalega góðir tímar, fólk
svalt ekki, öfugt við þá ímynd sem við höfum af
kreppunni, og kjörin voru bara þokkaleg, þeir
sem áttu í erfiðleikum vora þeir sem höfðu
ekkert húsnæði, það var auðvitað helvítis basl
en yfirleitt hafði fólk það bara nokkuð gott á
þeirra tíma mælikvarða.
Þegar ég skrifaði þessa ritgerð hjá Birni Th.
Björnssyni var ég, að segja má, í fræðilegu
tómarúmi. Síðan fór ég út til Bandaríkjanna í
skóla þar sem sagnfræðingar vora mjög töl-
fræðilega sinnaðir og sögðust þess vegna loks-
ins geta sýnt fram á að sagnfræðin væri raun-
veruleg vísindi, þarna voru menn að drepast úr
alvarlegum vísindakomplex. Sjálfur gleypti ég
við þessum gorgeir þangað til ég tók að skrifa
doktorsritgerðina þar sem ég notaðist við
sjálfsævisögur. Ritgerðin er reyndar mjög í
þessum vísindalega anda, í bandaríska félags-
söguandanum sem er mótaður af megindlegri
(tölfræðilegri) aðferðafræði, en ómeðvitað var
ég í raun að vinna gegn þessari fræðilegu nálg-
un því ég var að vinna með eigindlegar heim-
ildir (frásagnarheimildir) eins og í B.A.-rit-
gerðinni; ég var að fást við sjálfsævisögur og
vildi nálgast einstaklinginn.
Það var hins vegar ekki fyrr en ég var kom-
inn hingað heim að ég kynntist einsögunni. Ég
hafði verið að kenna námskeið við háskólann
um sjálfsævisögur. Eftir að námskeiðinu lauk
héldum við nemendumir áfram að hittast
ásamt nokkram fræðimönnum úr ólíkum
greinum og ræða vandann við að fást við per-
sónulegar heimildir. Til að opna umræðumar
skrifaði ég nokkurs konar kynningu á efninu.
Ég gerði þetta um nótt og eftir að hafa komið á
blað almennum hugleiðingum um stöðu ein-
staklingsins í sögunni fór ég að hugsa að það
hlyti einhver annar að hafa fjallað um þetta
efni, hvemig maður rannsakar þátt einstak-
lingsins í þróun og mótun samfélaga. Ég leit
upp í hillu hjá mér og þar stóðu þá nokkrar
bækur um einsöguna sem ég hafði keypt í
Bandaríkjunum rétt áður en ég fluttist aftur
heim. Þegar ég fór að glugga í þessi rit þá
kviknaði ljós, þarna kom aðferðafræðin sem ég
hafði verið að leita að upp í hendurnar á mér,
aðferðin til þess að glíma við einstaklinginn
sem ég hafði verið að reyna að nálgast svo
lengi. Kynningin sem ég skrifaði þessa nótt
varð síðar stofninn að innganginum að bók
minni Menntun, ást og sorg. Og raunar skrif-
aði ég þá bók um leið og ég var að kynnast
þessari aðferðafræði. Hér á landi hafði enginn
notað þessar aðferðir áður. Sem einsögurann-
sókn er bókin framraun og fyrir vikið svolítið
framstæð. Ég held að það sé hægt að ganga
miklu lengra en ég gerði, ég bara þorði það
ekki, ég viðurkenni það fúslega því að ég óttað-
ist að ég yrði úthrópaður í faginu."
Hefðbundin sagnfræði -
lýðfræði - einsaga
- Hvernig skynjar þú stöðu þína og einsög-
unnar í íslenskri sagnfræði? Ertu í uppreisn
gegn hefðbundinni sagnfræði?
„Til þess að svara þessu þarf ég að skýra
aðeins hvað hefðbundin sagnfræði hefur verið
að gera í gegnum tíðina og hvar einsagan
kemur inn í þá mynd.
Hefðbundnir sagnfræðingar glíma mest við
formlegar stofnanir samfélagsins. Stofnana-
sagan byggist fyrst og fremst á því að það era
til nægar heimildir um viðfangsefnið sem era
til dæmis fjölskyldan, menntakerfið og póli-
tískar hreyfingar. Rannsókn hins hefðbundna
sagnfræðings hefst iðulega á spurningu og svo
er leitað af sér allan grun, allar tiltækar heim-
ildir eru kannaðar. Niðurstöðurnar era svo
kynntar með þeim hætti að lesandinn fái það á
tilfinninguna að sagnfræðingurinn viti ná-
kvæmlega hvað hann er að gera, að hann hafi
svarað spurningunni sem lagt var upp með,
sama hversu stór hún var.
Leyfðu mér að taka dæmi um þetta. í áður-
nefndri bók minni Menntun, ást og sorg, fjalla
ég meðal annars um menntun, eins og titillinn
gefur til kynna. Ég byrja á því að feta hefð-
bundna slóð og fjalla um hina formlegu hlið
menntunarinnar eins og hún birtist í lögum og
reglum um þennan málaflokk og í almennri
umræðu, aðallega menntaðra karlmanna um
hann. Næsta skref er að kanna hvað aðrir
sagnfræðingar hafa gert og þeir hafa nær ein-
göngu fjallað um stofnanaþáttinn sem áður
var nefndur en að auki koma til tals hinir
„miklu“ éinstaklingar sem hafa komið að
skólasögunni og skólastofnanh-nar sjálfar,
þróun þeirra og framganga. Iðulega hafa
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. MAÍ1998
+