Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1998, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGLNBLAÐSINS - MENNING LISTIR
37. TÖLUBLAÐ - 73.ÁRGANGUR
EFNI
HeiSarbyggðin
Um miðja 19. öld var stofnað til byggðar
á Jökuldalsheiði svo nam meðal kirkju-
sókn. Talið er víst að frá landnámi liafí
það aldrei verið reynt áður, né heldur að
stunda landbúnað í 500-600 m hæð yfír
sjó, enda er annarsstaðar á landinu
óbyggilegt í þeirri hæð. En hvernig og
hversvegna varð heiðarbyggðin til. Bragi
Melax reynir að gefa svör við því í þrem-
ur greinum og birtist sú fyrsta hér.
íslensk stein-
steypuklassík
frá fyrstu áratugum aldarinnar er merki-
legur kapituli í sögu íslenskrar bygging-
arlistar og ekki síður merkilegur en
tímaskeið bárujárnshúsanna. Mörg þess-
ara steinhúsa eru gullfalleg og það eigum
við ekki síst að þakka Einari Erlendsyni
húsameistara, sem teiknaði nokkur
þeirra húsa sem hæst ber í íslenskri
steinsteypuklassík. Um Einar og stein-
steypuklassíkina skrifar Sigríður Björk
Jónsdóttir sagnfræðingur.
Sýningarstaður
í 40 ár
Um þessar mundir er þess minnst að
samfellt í 40 ár hafa myndlistarsýningar
verið haldnar í Mokkakaffí við Skóla-
vörðustíg. Margir sýningarsalir hafa risið
og hnigið á þessum tíma, en í Mokkakaffí
hefur engu verið breytt og fjöldi lista-
manna hefur stigið þar sín fyrstu skref í
sýningahaldi. Um þennan merka sýning-
arstað skrifa þau Rannveig A. Jónsdóttir
og Þorvaldur H. Gunnarsson.
Víkingaslóð
nefnist frásögn eftir eistneska rithöfund-
inn Rein Norberg af siglingu hans og fé-
laga hans á seglskútu með hjálparmótor
sem lagði upp frá Svíþjóð, hrakti til Nor-
egs, komst þaðan til Skotlands og loks á
áfangastað í Reykjavík.
FORSÍÐUMYNDIN: Forsíðumyndin er af útskorinni maóríastyttu af karlmanni sem var ó stalli í fordyri
íveruhúss. Styttan er ó sýningu ó munum og minjum maóría- þjóðflokksins ó Nýja Sjólandi, sem Bragi
Asgeirsson skoðaði ó British Museum ! London. Frósögn Braga er ó bls. 16 og 17.
ÞORSTEINN VALDIAAARSSON
DYJAMOSI
Leitaðu hans í skóginum
skammt frá veginum
í djúpu gontunni
hjá dýjalindinni;
þar vex hann, mosinn
mjúki og svali,
sem stiliir þrá
og stöðvar ekka,
græðir og huggar
í sinni grænu mildi.
Og þú krýpur innan stundar
í kyrrð ogró
dýpst í hinum skuggsæla
skógaiieyningi
við altari, gjört
af ókunnri hendi -
gljúpt, svalt
ogglitrandi flos,
lífsangan vatnsúðans
frá lindarkerinu,
návist mildinnar,
mýkt, fró
og tær Ijóminn
sem ieikur um þig.
Síðan snýrðu aftur
hina sömu leið;
en sársauka dagsins,
beiskju og þunga
læturðu eftir, umbreytt
í altarisljómanum -
óþekkjanleg
frá grænni döggiimi.
Þorsteinn Valdimarsson, 1918-1977, var upprunninn úr Vopnafirði en ótti lengst af heima í
Reykjavík og Kópovogi. Fyrsta kvaeðobók hans kom út 1942 og geymir nýrómantisk nóttúru-
kvæði, en í seinni bókum hans yrkir hann um félagslegt óréttlæti og andúð ó hemaði. Þor-
steinn var limruskóld og ótti verulegan þótt í að kynna limruna sem Ijóðform hér ó landi.
AÐ ENDUR-
NÝJAST í SÍFELLU
RABB
s
EG VERÐ að segja það hér í upp-
hafi þessa pistils að fátt fer jafn-
mikið í taugarnar á mér og smá-
smyglisleg málvöndunarumræða.
En svo fer að bikarinn fylhst og
meira að segja mér ofbýður. Sú
harða málvöndunarstefna, sem
rekin var í krafti málfræða
Björns Guðfinnssonar, þegar ég var í skóla,
var eitt, en það helbera tilfmningaleysi fyrir
máli, sem nú virðist farið að tröllríða öllu, er
annað.
Nú vill svo til að mál tekur breytingum.
Dæmi um það er þegar setan (eða Zetan) var
felld út úr stafsetningunni og ritun orða ein-
földuð í kjölfarið. Annað dæmi er stytting
orða og samskeyting þeirra sem heyra má
t.d. „éreggi" (sem útleggst „ég er ekki“).
Éreggi frá því að fallbeyging sé komin á það
stig að hún verði einfölduð verulega á næst-
unni. Það er hending ef maður fær bréf sem
er áritað „b.t.“ (útleggst „berist til“) þar sem
nafnið er í raun í eignarfalli. Að auki hefur
staðai'þágufall gersamlega horfið. Ég myndi
ekki eiga heima í Lyngbergi heldui- í Lyng-
berg og ekki í Hafnarfirði heldur í 220 Hafn-
arfjörður. Fólk sem heitir tveimur nöfnum
upplifir þau sem eitt nafn (ég kom frá Þórð-
urárna og Hildurbjörgu). Þetta kann sumum
að finnast tittlingaskítur. Þá hafa orð greini-
lega tekið breytingum. Búið er að bæta bók-
stafnum t í orðið kosningar (það mátti sjá
m.a. í haus hjá Mogga í vor auk þess sem
kennarar sjá það sífellt oftar meðal nemenda)
og orðið bóndi er orðið að bóndum í fleirtölu
hjá yngra fólki svo nokkuð sé nefnt. Um leið
og þetta gengur yfir mál okkar gerum við
grín að einföldun dönskunnar, sem að mörgu
leyti er mjög áþekk. Þessar breytingar eru
allar innlendar og á forsendum íslenskunnar,
hvort sem manni líkar það betur eða verr.
Þær eru flestar byggðar á lakari tilfinningu
fyrir málinu sem aftur gæti verið vegna
minni bóklesturs og aukinna erlendra áhrifa.
Þegar flóknasti texti sem barn les er á sjón-
varpsskjá þá er ekki von á góðu. Oftar en
ekki heyri ég nemendur tala um að einu heilu
bækurnar sem þeir lesi séu skólabækur.
Sumar fagstéttir hafa lent í vandræðum
sem einnig er dæmi um breytingar. Á dögun-
um var talað við lækni um nýjungar í fræðun-
um, sem hann lýsti greinilega, fyrir þeim sem
voru vel að sér í ensku og latínu. Aðrar stéttir
í sama vanda eru t.d. tölvungar, flugfólk og
ýmsar sérfræðigreinar sem eru nýlegar eða í
miklu meh-i samskiptum við útlönd en áður
tíðkaðist. Afleiðingin er m.a. sú að við „seif-
um“ og „lódum“ á tölvunum og að ritháttur
hefur þróast fyrir þessi orð. Stundum verða
þó þýðingarnai- mjög til ama. Þannig brá því
fyrir um stuttan tíma í pappírum frá mennta-
málaráðuneytinu að vildð væri að mikilvægi
grunnfærni. Átt var við það sem fólk þarf að
kunna/geta að lágmarki. Grunnfærni er á
hinn bóginn gamalt og gott orð sem þýðir allt
annað. Þegar menn voru búnir að snúa út úr
þessum bréfum ráðuneytismanna og setja
fram hugmyndir um að gera alla að einfeldn-
ingum þá hvarf þetta orð a.m.k. í þessu sam-
hengi. Líklega var einhver að þýða þetta hug-
tak úr útlensku en valdi óvart hrapallega.
Dæmi um sömu þróun - en á hinn veginn - er
stórsnjall útlendur þjálfari sem ég þekki, en
hann segir t.d. „Let’s swim skriðsund and
then teygja og hvíla.“
Þá er oft skringilegt ástand í greinum sem
eru að íslenska erlenda hugsun. Þetta er t.d.
áberandi við samningu nýrra laga hjá hinu
háa Aiþingi, þar sem orðasmíði nær oft nýj-
um hæðum. Þar þurfum við þó að fai’a var-
lega í háðinu því stofnanamál hefur fylgt
manninum lengi í einni eða annarri mynd.
Þannig töluðu Niðurlendingai' um að hlutir
kæmu þeim spánskt fyrir sjónir á fyrri öld-
um. Þeir voru undir stjórn Spánar og fannst
sitthvað skringilegt sem þaðan kom, ekki síst
illa orðaðar tilskipanir. Á liðnum öldum var
talað um kansellístíl hér á landi. Það var
flatneskjulegur og orðmikill stíll sem aldrei
gat batnað við að reynt væri að snúa honum
úr dönsku stofnanamáli yfir á íslensku.
Bretai' eiga orð yfir svona stíla. Þeir kalla
stofnanamál „Gobbeldygook.“ Mig hefur
alltaf langað að íslenska það.
Á hinn bóginn getur orðfæri stofnunar
orðið ákaflega sérhæft og lokað. Svo ég segi
nú reynslusögu úr tryggingabransanum en
þai' var mér einu sinni vísað að dyi'um sem á
stóð „afgreiðsla tjóna.“ Ég labbaði mér inn
og sagði „ég ætla að fó eitt bílslys." Mann-
eskjunni fannst þetta ekkert fyndið. Hún
hefur líklega ekki búið yfir nægjanlegri
gi’unnfærni. Loks má taka almennan slettu-
gang í málfari. Ég fæ t.d. gæsahúð þegar
börn stynja „do“ eins og Hómer Simpson,
tala um að fara til EU Ei (LA = Los Angel-
es) svo ekki sé talað um árekstra milli er-
lendra verslunarheita og íslenskunnar. Og
það versta er að Islendingar eru svo óskap-
lega illa máli farnir í ensku upp til hópa að
mann blóðsvíður oft undan. Ég er ekki enn
búinn að jafna mig á íslenskum leiðsögu-
manni sem sendi mig í „Saint Enough"
kringluna í Glasgow en hún er reyndar skírð
eftii' skoskum dýrlingi sem hét Ennoch og
var ekki búinn að fá nóg.
Loks má nefna hráþýðingar úr ensku. Nú
er það í tísku að segja að eitthvað sé „þvílíkt.“
Um er að ræða nýjar áherslur frá Ameríku í
tengslum við orðið „so“ í ensku. Stjarna í
sjónvarpsþætti sagði „I so think he’s cute“
(eiginlega „mér finnst hann svo sætur“) og
það vai' þýtt „mér finnst hann þvílíkt sætur!“
Orðið „þokkalega" hefur orðið fyrir svipuðu
áfalli. Að mínu viti er um tvenns konar að-
skildar breytingai' að ræða. Annars vegar
innri þróun málsins sem líklega er ekkert að
gera við. Þá myndum við tala eins og Egill
Skallagi’ímsson og ég myndi þá ekki segja um
mann að hann væri hommi heldur að hann
væri argur. Hinn hluti breytinganna er út-
lendur og erfiðai'a að eiga við hann eftir því
sem tengslin við útlönd eflast Þegai' allt kem-
ur til alls þá er alvarlegur slettugangur í máli
nokkuð sem forréttindastéttir hafa skemmt
sér við í aldanna rás. Nokkuð sem notað var
til að almenningur skildi ekki fína fólkið.
Þannig var slett upp á latínu, notaðir grískh'
stafir þegar rita átti dónaleg orð o.s.frv. Vita
menn hvaða sjúkdómur það er sem birtist á
læknisvottorðum og sagt er að Jón hafi verið
veikur ipse dbdt. Það er að eigin sögn! Það er
til þess að gera nýlegt að þessi forréttindi séu
orðin almannaeign.
En nú er bara upp komin sú staða að úr
grasi er að spretta kynslóð sem heldur að orð
eins og „mega“ og „cool“ séu íslenska. Ungur
sonur minn hitti eitt sinn Englending. Stráksi
sagði „Hæ“ við Tjallann sem svaraði kurteis-
islega „Hæ“ á móti. „Húrra“ sagði bai-nið.
„Hann skilur íslensku!" Þess ber að geta að
barnið talai' fallegt mál og er hi-aðlæst. En
baráttan - ef hún er þá einhver - tapast á
meðan fólk les ekki íslensku og bregður sér
frekar í Laser Tag en geislaklukk og fer svo
og fær sér Subway frekar en samloku. Og
munurinn á þessu tvennu er enginn. Spurn-
ingin er bara hvort við viljum tala íslensku
eða ísl-ensku...
MAGNÚS ÞORKELSSON
aðstoðarskólameistari Flensborgarskóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. SEPTEMBER 1998 3