Alþýðublaðið - 31.12.1986, Blaðsíða 3

Miðvikudagur 31. desember 1986
3
Aramótahugleiðing Jóns Baldvins Hannibalssonar, formanns Alþýöuflokksins:
Frelsi, jafnrétti og bræðralag
Jafnaðarstefnan er þriðja aflið í heimsmynd samtímans
Það sem sameinar
jafnaðarmenn til at-
hafna í stjórnmálum
er sameiginlegt lífs-
viðhorf. Þetta sam-
eiginlega viðhorf til
einstaklingsins og
samskipta einstakl-
inga í þjóðfélaginu
köllum við LÝÐ-
RÆÐISLEGA JAFN-
AÐARSTEFNU.
Á þessu ári hélt ALÞÝÐU-
FLOKKURINN hátíðlegt 70 ára af-
mæli sitt sem boðberi þessarar lífs-
skoðunar í íslenzkum stjórnmál-
um. Þess sér víða merki í íslenzku
þjóðfélagi að á seinasta hálfum
öðrum áratug hefur áhrifa jafnað-
arstefnunnar lítið gætt á stjórn
landsins. Þessu viljum við breyta í
næstu kosningum, á árinu 1987.
Við eygjum nú tækifæri til að
marka tímamót í stjórnmálasögu
lýðveldisins. Við bíðum þess
óþreyjufull að geta hafizt handa við
að hrinda í framkvæmd róttækum
umbótum á hagstjórn og félags-
málastefnu — í anda jafnaðarstefn-
unnar.
• Friðarpólitík
Vandamál mannkyns á okkar
tímum virðast við fyrstu sýn vera
risavaxin og illviðráðanleg. Þau
snúast um stríð eða frið, hungur
eða hagsæld, alræði eða lýðræði.
Þessi vandamál birtast okkur með
ólíkum hætti í hinum ýmsu heims-
hlutum. Þau eru hins vegar sameig-
inlegt úrlausnarefni alls mannkyns.
Stjórnmálahreyfing, sem skírskotar
til alls mannkyns, á því aðeins brýnt
erindi, að hún geti í verki fært
mönnum frið og hagsæld.
Á okkar öld hafa menn einkum
reynt þrenns konar aðferðir við að
leysa þessi vandamál.
Framan af öldinni vildu margir
trúa því, að Sovétkommúnisminn
gæti leyst vandamál ójafnaðar og
ófriðar. En dómur reynslunnar er
annar. Sovétkommúnisminn
ibyggði á hugmyndum um ríkisein-
okun efnahagsstarfseminnar og
þar með alls efnahagslegs og póli-
tísks valds. Reynslan sýnir að þjóð-
félög af þessu tagi eru ósamrýman-
leg lýðræði og frelsi. Þeim er haldið
saman með valdbeitingunni einni
saman. Þeim hefur líka mistekizt
að leysa efnahagsvandann. Þjóðfé-
lög af þessu tagi eru því ekki lengur
fyrirmynd fátækum þjóðum, sem
vilja brjótast til bjargálna. Þessi
þjóðfélög eru hættuleg heimsfriðn-
um, einfaldlega vegna þess að þau
byggja á ofbeldi og fótumtroða
mannréttindi.
Sagan sýnir einnig að kapítalism-
inn — óheftur markaðsbúskapur
— hefur einatt skelfilegar félagsleg-
ar afleiðingar í för með sér. Fjár-
magnseigendur Ieita jafnan einok-
unar- og forréttindaaðstöðu, á
kostnað fjöldans. Markaðskerfið
felur í sér innbyggt jafnvægisleysi,
sem lýsir sér í ójöfnum vexti lands-
hluta og þjóðfélagshópa. Óheftur
markaðsbúskapur virðist ekki ráða
við það vandamál, að skapa at-
vinnu handa öllum. Hann hefur í
sér tilhneigingar til ofþenslu og
samdráttar.
Aðalatriðið er að kapítalisminn
leiðir til eigna- og tekjuskiptingar,
sem er í engu samræmi við vinnu-
framlag og atorku einstaklinganna.
Sú tvískipting þjóðfélagsins milli
allsnægta og forréttinda annars
vegar og örbirgðar og réttleysis hins
vegar, sem hlýzt af óheftum mark-
aðsbúskap, útilokar að lokum að
lýðræðislegt stjórnarfar geti þrif-
izt. Dæmi þessa sjáum við vítt og
breitt um heimsbyggðina, í löndum
þriðja heimsins.
Mörg þessara þjóðfélaga eru á
barmi sprengingar. Getuleysi
kapítalismans til þess að leysa þjóð-
félagsleg vandamál er höfuðein-
kenni þess byltingarástands, sem
ríkjandi er í löndum þriðja heims-
ins.
Kapítalisminn er þess vegna, út
frá okkar lífsskoðun, siðferðilega
fordæmanlegur. Einu takmörkin
fyrir arðráni og kúgun verkafólks í
slíku kerfi eru fólgin í skipulegu
andófi og styrk fjöldahreyfinga,
verkalýðshreyfingar og stjórnmála-
flokka.
• Örbirgð fjöldans í þessum þjóð-
félögum leiðir til örvæntingar.
Örvænting leiðir ævinlega til of-
beldis. Hvorki kommúnismi né
kapítalismi geta því boðið mann-
kyni upp á frið og hagsæld.
• Sérstaða
jafnaðarmanna
Jafnaðarmenn hafna hvoru
tveggja, kommúnisma og kapítal-
isma, sem þjóðfélagsfyrirmynd.
Hvorugt kerfið er líklegt til að færa
mannkyni frið, frelsi og hagsæld.
Hver eru ágreiningsmál jafnað-
armanna annars vegar og boðbera
markaðshyggjunnar hins vegar?
Ágreiningurinn er ekki um ágæti
einkaframtaks — að virkja atorku,
hugkvæmni, sköpunarkraft og
vinnusemi einstaklinga. Það verða
engar framfarir ef dugnaður ein-
staklinga fær ekki að njóta sín.
Ágreiningurinn er ekki heldur
um samkeppni á markaði. Ekkert
getur komið í stað persónulegs
frumkvæðis einstaklinga í fram-
leiðslustarfi. Ekkert þjóðfélag er til
án markaðar. Og samkeppni ein-
staklinga á markaði, öfugt við ein-
okun, skilar heildinni lægra vöru-
verði og bættri þjónustu. Ef
persónulegt frumkvæði og sam-
keppni er afnumið með valdbeit-
ingu lamast þjóðfélagið.
Samkeppni á markaði getur því
stuðlað að bættri nýtingu fram-
leiðsluþátta og þar með auknum
hagvexti og betri lífskjörum al-
mennings en ella. En fjármagnseig-
endur styðja sjaldnast samkeppni í
verki. Fjármagnið leitar ævinlega
eftir einokunaraðstöðu og reyndar
forréttindum, í skjóli ríkisvaldsins.
Helzti munurinn á hugmyndum
jafnaðarmanna og boðberum
markaðshyggjunnar, sá sem skilur
á milli, er þessi:
• Jafnaðarmenn vilja beita sam-
takamætti fólksins, lýðræðislegu
löggjafarvaldi, valdi ríkisstjórna
og sveitarfélaga og afli skipu-
lagðrar verkalýðshreyfingar til
þess að koma í veg fyrir þá mis-
skiptingu auðs og tekna, sem
hlýzt af óheftum markaðsbú-
skap, fái hann að hafa sinn gang.
• Takmörk
ríkisvaldsins
Við vitum hins vegar að vexti og
valdi ríkisins eru takmörk sett.
Samkvæmt hagstjórnarhugmynd-
um lýðræðisjafnaðarmanna eru
hlutverk ríkisvaldsins mikilvægt en
takmarkað. Hlutverk þess er m.a.:
Að neyða fjármagnið, með öllum
sínum einokunartilhneigingum
til samkeppni í þágu almenn-
ings.
Að setja aðilum atvinnulífsins al-
mennar leikreglur til þess að
leiðrétta innbyggt jafnvægis-
leysi markaðskerfisins. Það lýs-
ir sér m.a. í ójöfnum vexti
landshluta, samdráttartil-
hneigingum og atvinnuleysi.
Að breyta þeirri eigna- og tekju-
skiptingu, sem hlýzt af óheft-
um markaðsbúskap, í átt til
aukins jafnaðar — en það er
sjálf forsenda þes að lýðræðis-
legt stjórnarfar geti þrifizt.
Jafnaðarmenn boða þess vegna
fyrirbyggjandi þjóðfélagslegar
umbætur. Ef þeirra nýtur ekki
við leysist þjóðfélagið upp i
harðvítugum stéttaátökum og
ófriði.
Eitt meginviðfangsefni jafnaðar-
manna á okkar tímum í efnahags-
málum er einmitt stjórnun markað-
arins, í hverju þjóðfélagi fyrir sig og
í alþjóðaviðskiptum. Vegna þess að
hin mannlega og siðferðilega krafa
um félagslegt réttlæti er markaðs-
kerfinu framandi. Þess vegna er
hugsjónin um frelsi, jafnrétti og
bræðralag enn í fullu gildi.
• Valddreifing —
Embœttismannavald
Þjóðfélagsskipan á Norðurlönd-
um er enn sem komið er bezta dæm-
ið um þróttmikið og réttlátt þjóðfé-
Iag í anda jafnaðarstefnu. Þetta eru
sterk þjóðfélög, lýðræðisleg þjóð-
félög. Þjóðfélög, sem einkennast af
jöfnuði og mannúð og möguleikum
hins almenna manns. Hlutverk rík-
isvaldsins hefur verið veigamikið í
þessum þjóðfélögum við að jafna
tekjuskiptinguna og draga úr fé-
lagslegu misrétti.
Það sem lýðræðisjafnaðarmenn
þurfa einkum að endurskoða í hug-
myndaarfi sínum, í Ijósi reynslunn-
ar, er hvert skuli vera hlutverk ríkis-
valdsins. Reynslan sýnir að ríkis-
valdið getur ekki, nema að tak-
mörkuðu leyti, verið uppspretta
framfara í fátækum þjóðfélögum.
Það er sögulegur misskilningur, að
fjármagnið eitt sé uppspretta efna-
legrar misskiptingar og valdbeiting-
ar. Ríkisvaldið sjálft getur einnig
verið uppspretta efnalegs og félags-
legs misréttis og enn meiri valdbeit-
ingar. Sérstaklega er þetta augljóst
í hinum fátæku löndum þriðja
heimsins, þar sem miðstýring er ein
helzta hindrun sjálfvakinna fram-
fara. Sem lýðræðissinnar hljóta
lýðræðisjafnaðarmenn að vara við
slíkri misbeitingu valds. Þess vegna
eru lýðræðisjafnaðarmenn í vax-
andi mæli talsmenn víötækrar vald-
dreifingar.
Hvert sem litið er um heims-
byggðina blasa við sjúkdómsein-
kenni þeirra þjóðfélaga, sem hafna
lýðræði og grundvallarmannrétt-
indum, en byggja þess í stað á mið-
stýringu, fámennisvaldi og vald-
beitingu. Þessi þjóðfélög einkenn-
ast af fjármálaspillingu, fjárfest-
ingarmistökum og forréttindum
nýrrar stéttar, sem þiggur vald sitt
frá „ríkinu“; af ójafnri þróun
borga og landsbyggöar, vegna þess
að öryggis og forréttindi ríkisvalds-
ins laðar til sin hina skólagengnu og
skriftlærðu; af lífsstil forréttinda-
og þjónustustétta, sem oft er í engu
samræmi við sögulegar hefðir og
efnalega getu framleiðslukerfisins;
af síþenslu skrifræðis, sem vex at-
vinnulífinu yfir höfuð, og torveldar
þannig uppbyggingu félagslegrar
þjónustu almennings.
Þessi sjúkdómseinkenni ójafnrar
þróunar í skjóli misbeitingar ríkis-
valdsins eru eitt höfuðeinkenni á
þjóðfélagsvandamálum þriðja
heimsins. Þeim mun meiri miðstýr-
ing, þeim mun minna frumkvæði til
framfara frá einstaklingum og sam-
tökum fólks. Þetta á við um fram-
leiðsluna, ekki hvað sízt í sjávarút-
vegi og landbúnaði, sem kallar á
dreiföar byggðar. Þetta á við um fé-
lagslegt framtak fólks í minni
byggðarlögum.
Kannast íslendingar ekki vel við
þessa sjúkdómsgreiningu? Kannist
þið ekki við fjármálaspillingu og
flottræfilshátt hinnar nýríku for-
réttindastéttar? Höfum við ekki
fengið nóg af þunglamalegum og
ábyrgðarlausu skriffinnskubákni
kommissarakerfisins? Eru hrikaleg
fjárfestingarmistök þessa kerfis-
bákns ekki orðin okkur nægilega
dýrkeypt? Ætli fólkið í hinum
dreifðu byggðum okkar stóra og
strjálbýla lands þekki ekki vel af
eigin lífsreynslu tvískiptingu þjóð-
félagsins milli frumframleiðslunn-
ar á landsbyggðinni og ofvaxins rík-
is- og þjónustubákns á höfuðborg-
arsvæðinu?
Er ekki kominn timi til að við
lærum af reynslunni? Að forsenda
sjálfvakinnar þróunar og framfara
er dreifing valdsins — lýðræðislegri
stjórnarhættir. Það er einmitt þess
vegnasem lýðræðisjafnaðarstefnan
er líklegri en kommúnismi eða
kapítalismi til þess að færa mann-
kyninu á okkar tímum frið, frelsi og
hagsæld.
• Gildismat
jafnaðarmanns
Hugmyndir lýðræðisjafnaðar-
manna eiga jafnt við í ríkum þjóð-
félögum og snauðum. Þær hafa al-
mennt gildi. Fyrsta gildið er frelsið.
Maðurinn fær ekki notið sín nema
i þjóðfélagi þar sem hann er frjáls
til orðs og athafna. Framtak ein-
staklingsins í samkeppniskerfi hef-
ur því þýðingarmikla hlutverki að
gegna. En það verður hins vegar að
lúta félagslegri stjórn. Samkeppni á
efnahagssviðinu og í þjóðféíaginu
veldur oft árekstrum, fái hún ekki
pólitíska útrás í farvegi lýðræðisins.
Ein merkasta uppgötvun s.l.
tveggja áratuga er að lýðræði er
praktísk nauðsyn fyrir efnahagsleg-
ar framfarir.
En maðurinn lifir ekki af einu
saman brauði. Félagsleg samstaða
er forsenda fyrir árangursríku starfi
fjöldahreyfinga eins og verkalýðr-
hreyfingar og samvinnuhreyfingar í
lýðræðisþjóðfélagi. Félagsleg sam-
staða þarf að birtast i mörgum
smærri einingum: Á vinnustöðum,
í sveitarfélögum og í samtökum
áhugamanna um sérstök málefni
samfélagsins. Sá er enn meginmun-
ur á viðhorfum lýðræðisjafnaðar-
manna og markaðshyggjupostula,
að fyrir utan kröfuna um félagslega
samstöðu takmörkum við jafnað-
armenn ekki gildi löggjafarvalds og
réttarríkis við löggæzlu og réttarfar
einvörðungu. Löggjafarvaldið hef-
ur líka þýðingarmiídu hlutverki að
gegna varðandi stjórnun efnahags-
starfseminnar. Það verður að stýra
samkeppninni, m.a.s. neyða einka-
aðila til samkeppni. Það verður að
setja skýrar reglur um réttindi
verkafólks; lög um takmörkun á
einokunaraðstöðu; reglur um
stjórnun markaða, bæði heima fyr-
ir og í alþjóðaviðskiptum.
Þess vegna er inntak frelsishug-
taksins allt annað í hugmyndum
lýðræðisjafnaðarmanna en mál-
svara markaðshyggjunnar. Við
leggjum ekki aðeins áherzlu á frelsi
til athafna og almennt tjáningar-
frelsi. Við leggjum ekki síður
áherzlu á samtakafrelsi, þar með
talið samningafrelsi launþega um
kaup og kjör — stutt verkfallsrétti.
En aðalmunurinn er þessi: Við vilj-
um að frelsi einstaklingsins sé
tryggt líka með löggjöf, þegar kem-
ur að efnahagsstarfseminni og sam-
skiptum manna á því sviði. Eigi all-
ir að vera frjálsir að gera það sem
þeir vilja á efnahagssviðinu er það
um leið orðið að frelsi til að ganga
á rétt annarra. Óteljandi dæmi um
misbeitingu auðhringa á efnahags-
legu valdi sínu, á kostnað almenn-
ings og neytenda, sanna hið tvö-
falda siðferði markaðshyggjunnar,
á þessu sviði.
• Friðarhreyfing
í krafti þessara lífsviðhorfa,
þessara siðferðilegu sjónarmiða, er
lýðræðisjafnaðarstefnan bezt fallin
til þess að vísa veginn til jafnrar
þróunar og þar með réttlátara þjóð-
félags. Jöfnun hinna efnahagslegu
gæða, jafnrétti gagnvart þeim tæki-
færum, sem lífið hefur að bjóða,
greiður aðgangur að áhrifum og
valdi í næsta umhverfi: Allt eru
þetta gildi, sem stuðla að friði og
sáttum í hverju þjóðfélagi. Og um
leið að heimsfriði.
Þess vegna er það, að hin alþjóð-
lega hreyfing lýðræðisjafnaðar-
manna er mesta friðarhreyfing okk-
ar tíma. Sovétkerfið byggir tilveru
sína á ofbeldi. Hið óhefta markaðs-
kerfi leiðir til umskautunar þjóðfé-
lagsins milli allsnægta og örbirgðar.
Örbirgðin leiðir til örvæntingar.
Örvæntingin leiðir til ofbeldis.
• Þessar þjóðfélagsgerðir leiða því
báðar cðli sinu samkvæmt til
ófriðar.
Hagstjórnarhugmyndir okkar
jafnaðarmanna eru hins vegar for-
senda þess að lýðræðislegt stjórnar-
far fái þrifizt. Lýðræðið er aðferð til
að leysa ágreiningsmál, — án of
beldis. Þess eru engin dæmi að lýð-
ræðisjafnaðarmenn hafi tekið völd
i nokkru riki með ofbeldi. Vöxtur
og viðgangur alþjóðahreyfingar
lýðræðisjafnaðarmanna er þess
vegna þýðingarmesta framlag til
friðar í heimi, sem er að drukkna í
vopnum og ofbeldi.
Sem lýðræðisjafnaðarmenn
þurfum við að heyja pólitíska
baráttu gegn alræðis- og ofbeldis-
öflum, sem ýmist kenna sig til
hægri eða vinstri. Friðarpólitík
jafnaðarmanna hlýtur því að byggj-
ast á forsendunni um samstöðu og
samstarf lýðræðisaflanna. Lýðræð-
ið má ekki vera veikt. Lýðræðið á að
verja sig. Lýðræðisöflin eiga því að
auka samstöðu sína og efla sameig-
inlegt öryggiskerfi sitt. Út frá þeim
forsendum um styrk lýðræðisins
eiga lýðræðisríkin sameiginlega að
ganga til gagnkvæmra samninga
um afvopnun: Samdrátt herja, út-
rýmingu gereyðingarvopna, tak-
markanir á tilraunum með ný
vopnakerfi og öruggt eftirlit með
vígbúnaði.
í trausti þess að íslenzkir jafnað-
armenn reynist þessum hugmynd-
um trúir í verki læt ég í ljós þá ósk,
að við reynumst sigursælir í kom-
andi kosningum, í baráttu fyrir
góðum og göfugum málstað. Ég
þakka ánægjulegt og árangursríkt
samstarf á liðnu ári. íslendingum
öllum óska ég hamingju og hag-
sældar á nýju ári.
Jón Baldvin Hannibalsson,
formaður Alþýðuflokksins.