Alþýðublaðið - 26.04.1989, Blaðsíða 4
4.
Miövikudagur 26. apríl 1989
Úr framsögurceðu
Jóns Baldvins
Hannibalssonar
utanríkisráðherra
á Alþingi 24. apríl
sl. um skýrslu
utanríkisráðherra.
Jón Baldvin Hannibalsson flytur framsöguræðu sina i tengslum við ársskýrslu utanríkisráðherra á Alþingi
í fyrradag. í máli utanrikisráðherra kom m.a. fram, að hann styður eindregið þá skoðun norska varnarmálaráð-
herrans Johan Jörgen Holsts, að það sé herbandalögum austurs og vesturs i hag, að ná fram gagnkvæmum
heildarsamningum um minni vígbúnað á og i höfunum; ekki með svæðisbundnum samningum heldur með
heildarsamningum sem falli undir afvopnunarviðræðurnar i heild.
hefðu orðið 380 slys og hættuleg
atvik, sem tengdust kjarnavopn-
um bandaríska sjóhersins. Mér er
ókunnugt um hvaðan flutnings-
menn tillögunnar höfðu þessar
upplýsingar sínar, enda heimilda
ekki getið. Samkvæmt heimildum
bandaríska sjóhersins, sem utan-
ríkisráðuneytið hefur aflað sér
hafa orðið mun fleiri „atvik“ (in-
cidents) eða 628 talsins á tímabil-
inu 1965 til 1986. Það sem flutn-
ingsmönnum hefur hins vegar
láðst að gera grein fyrir er skil-
greining sjóhersins á hugtakinu
„atvik“. Þegar sjóherinn talar um
„atvik“ á hann við ósamræmi,
galla, eða frávik, sem ekki skapa
hættu og krefst þess ekki að yfir-
menn hafi afskipti af. Slík „at-
vik“ geta átt sér stað þar sem
raunveruleg kjarnavopn eiga í
hlut, en þau geta einnig átt við eft-
irlíkingar eða tilraunabúnað þar
sem engin kjarnavopn koma
nærri. Dæmi um „atvik" í hópi
þeirra 628 sem ég nefndi hér á
undan eru rispa á málningu æf-
ingaskotbúnaðar, sprunginn hjól-
barði flutningatækis eða þegar
vélflauta gefur ástæðulausa við-
vörun og sjálfvirkur eldslökkvi-
búnaður fer af stað af afar litlu til-
efni. Óhætt er því að fullyrða að
VIGBUNAÐURA
HÖFUNUM
Jón Baldvin Hannibalsson utanríkisráðherra fór víða i
ræðu sinni um utanríkismál á Alþingi sl. mánudag. Alþýðu-
blaðið birtir hér þann hluta ræðu utanríkisráðherra er
fjallar um vígbúnað i höfunum kringum ísland þar sem
kastljósinu er m.a. beint að kafbátaslysi Sovétmanna við
Bjarnarey nýverið.
í eftirfarandi kafla kemur fram, að 628 slys eða hættuleg
atvik hafa átt sér stað á norðurhöfum sem tengjast kjarna-
vopnum bandariska hersins. Einnig fjallar utanrikisráð-
herra um skoðanir norska varnamálaráðherrans um að
leggja fram algjört bann við kjarnorkuknúinna árásarkaf-
báta i höfunum.
Ljóst er að við íslendingar höf-
um tvenns konar hagsmuna að
gæta þar sem vígbúnaður á höf-
unum er annars vegar. Umhverfis-
hagsmuna og öryggishagsmuna.
Til áréttingar þeirri skoðun minni
að þessir hagsmunir þurfi ekki að
rekast á vil ég geta þess að innan
vébanda Atlantshafsbandalags-
ins er ýmislegt á döfinni eða hefur
þegar verið gert, sem stuðlað get-
ur að því að draga úr þeirri ógn
sem lífríkinu kann að stafa af víg-
búnaði á og i höfunum.
Fækkun kjarnorkukafbáta
í fyrsta lagi er nú unnið að
samningi um 50% niðurskurð
langdrægra kjarnavopna í
START-viðræðunum svo nefndu
en slíkur samningur myndi að öll-
um líkindum hafa í för með sér
verulega fækkun kjarnorkukaf-
báta á norðurhöfum. Sökum þess
hve sjóherir eru hreyfanlegir
myndi ekki vera raunhæft að
semja um svæðisbundinn niður-
skurð. Fækkun á norðurhöfum
verður því að eiga sér stað innan
ramma allsherjarsamnings um af-
vopnun á höfunum, en talið er að
um 30% þeirra 50 þúsund kjarna-
vopna sem til eru séu á skipum og
í kafbátum. í skýrslu minni vek ég
máls á því að það sé sérstakt hags-
munamál íslendinga að START-
viðræðurnar beri ávöxt. Ekki er
síst mikilvægt að START-samn-
ingar verði til þess að skorður
verði reistar við langdrægum
stýriflaugum, sem flutt geta
kjarnavopn, en Sovétmenn eru
um þessar mundir að þróa nýja
gerð þessara eldflauga.
Á sviði sjóherja hefur fjöl-
margt verið gert nú þegar til að
draga úr spennu og efla traust.
Má t.d. nefna árlegar tilkynningar
Atlantshafsbandalagsins og ein-
stakra aðildarríkja um æfingar,
samningsbundnar viðvaranir til
sjó- og flugliða vegna umsvifa,
sem stafað gæti hætta af, alþjóð-
legan fjarskiptabúnað og sérstaka
miðstöð stórveldanna frá 1987,
sem ætlað er að draga úr hætt-
unni á átökum með kjarnavopn-
um. Árið 1972 gerðu Bandaríkja-
menn og Sovétmenn einnig samn-
ing um aðgerðir til að koma í veg
fyrir slys á höfunum, en hann
skuldbindur samningsaðila til að
forðast athæfi, sem taiist gæti
ögrandi og kveður á um reglur
sem gera eiga samningsaðilum
kleift að athafna sig án árekstra.
Bretar, Frakkar og Vestur-Þjóð-
verjar hafa þegar gert hliðstæða
samninga við Sovétmenn og í
undirbúningi eru samningar
Sovétmanna og Norðmanna.
Aukinn vígbúnaður____________
á höfum?
Þrátt fyrir að vígbúnaðareftir-
liti á og í höfunum hafi þannig
verið sinnt með ýmsum hætti fer
því fjarri að nóg hafi verið að
gert. Sú hætta blasir við, að um-
talsverður árangur í samnings-
bundinni afvopnun á meginlandi
Evrópu geti freistað stórveldanna
til þess að auka vígbúnað sinn á
og í höfunum í staðinn. Ég er því
þeirrar skoðunar á íslendingar
eigi, i samstarfi við nánustu
bandalagsþjóðir sínar, að taka
sérstakt frumkvæði í þessum mál-
um. Um leið munum við hafa það
hugfast að öryggi íslensku þjóðar-
innar á hættu- eða ófriðartímum
er því háð, að unnt sé að vernda
siglingaleiðir yfir Norður-At-
lantshafið, hvort heldur er til að-
fanga eða útflutnings. Vitað er að
á vegum varnarmálaráðuneyta -
einstakra ríkja Atlantshafsbanda-
lagsins hefur þegar verið unnið
talsvert starf við að meta hug-
myndir og tillögur um aðgerðir til
að draga úr hættu af vígbúnaði á
og í höfunum og auka gagn-
kvæmt traust í samskiptum ríkja.
Meðal slíkra hugmynda má nefna
takmarkanir á flotaæfingum,
bann við ákveðnum tegundum
vopna um borð í kafbátum og
takmarkanir á fjölda annarra
vopna. Lokun svæða fyrir umferð
kjarnorkuknúinna skipa, tilkynn-
ingaskylda varðandi umferð
slíkra skipa, gagnkvæmir eftilits-
aðilar verði við æfingar, samið
verði um gagnkvæmar samskipta-
reglur, gagnkvæmar reglur um ör-
yggisútbúnað, gagnkvæmar við-
ræður um búnað, aðferðir og
hegðunarmynstur.
Sérfróðum aðilum ber saman
um að framkvæmd og eftirlit af-
vopnunar á og í höfunum sé eðli
málsins samkvæmt flóknasti og
vandmeðfarnasti þáttur afvopn-
unarviðræðna. Engum stendur
þó nær en þeim þjóðum sem bein-
línis byggja afkomu sína á lífríki
hafsins, að knýja á um að slíkar
samningaviðræður hefjist og að
þær verði vandlega undirbúnar.
Það er m.a. tilgangur nýbirtra til-
lagna um endurskipulagningu ut-
anríkisþjónustunnar, að fela sér-
stökum starfsmönnum þjónust-
unnar frumkvæði og ábyrgð á
slíku undirbúningsstarfi bæði að
því er varðar alþjóðasamstarf að
vörnum gegn mengun hafsins sem
og að þessum þætti afvopnunar-
mála. Það er gert með vísan til
þeirrar yfirlýstu stefnu að íslenska
ríkið hafi í þjónustu sinni sér-
fróða aðila til að leggja sjálfstætt
mat á öryggishagsmuni þjóðar-
innar út frá bæði tæknilegum og
pólitískum forsendum.
Heildarsamningar_____________
í framhaldi af þessu vek ég at-
hygli á að í fyrirlestri í Kanada
þann 19. mars sl. lét varnarmála-
ráðherra Noregs, Johan Jörgen
Holst, í ljós þá skoðun að tími sé
til kominn að taka afstöðu til til-
lagna um verulega fækkun og
jafnvel algjört bann við umferð
kjarnorkuknúinna árásarkafbáta
í höfunum. í umræddum fyrir-
lestri lýsir norski varnarmálaráð-
herrann þeirri skoðun sinni að
sovéskir kafbátar séu sérstök ógn-
un við verndun siglingaleiða yfir
Atlantshafið milli Bandaríkjanna
og Evrópu. Verndun þessara sigl-
ingaleiða verði ennþá mikilvægari
eftir að samkomulag hefur tekist
um niðurskurð hefðbundins her-
afla í Evrópu. Bann við umferð
kjarnorkuknúinna árásarkafbáta
eða fækkun þeirra muni draga úr
ógninni við að halda þessum sigl-
ingaleiðum opnum og stuðli
þannig að auknu öryggi banda-
lagsþjóða. Varnarmálaráðherr-
ann heldur því fram að það hljóti
að vera báðum bandalögunum í
hag að ná fram gagnkvæmum
heildarsamningum um minni víg-
búnað á og í höfunum og eftirlit
með honum. Ekki með svæðis-
bundnum samningum heldur
heildarsamningum, sem falli inn í
afvopnungarviðræðurnar í heild.
Undir þessi orð varnarmálaráð-
herra Noregs tek ég mjög eindreg-
ið.
Kafbátaslysið við___________
Bjarnarey
Burtséð frá ráðstöfunum sem
gerðar hafa verið til að hafa áhrif
á uppbyggingu (viðræður um nið-
urskurð) sjóherja, hefur kafbáts-
slysið við Bjarnarey orðið til að
vekja spurningar um öryggisbún-
að kjarnorkukafbáta og hugsan-
leg áhrif af völdum geislavirkni,
ef slys verða. Ég tel mikilvægt að
íslendingar séu i aðstöðu til að
meta slíka hættu sjálfir og geti
fjallað um þessi mál af yfirveguðu
raunsæi.
í greinargerð með þingsálykt-
unartillögu um kjarnorkuafvopn-
un á norðurhöfum, sem fram kom
á Alþingi nýlega, var fullyrt að
talið væri að á árunum 1965-1977
þær upplýsingr sem fram koma í
greinargerð flutningsmanna gefi
óraunhæfa og ýkta mynd af
kjarnorkuóhöppum, sem átt hafa
sér stað hjá bandaríska sjóhern-
um. Ekki er vitað um nein óhöpp
með kjarnavopn hjá bandaríska
sjóhernum sem ógnað hafa
óbreyttum borgurum eða nátt-
úrulegu umhverfi. Bæta má því
við, að samkvæmt greinargerð
sem yfirmaður flotastjórnar At-
lantshafsbandalagsins lét utan-
ríkisráðuneytið í té í febrúar sl. og
hefur nýlega verið dreift til ís-
lenskra fjölmiðla í þýðingu, hefur
aldrei átt sér stað kjarnorkuslys á
þeim 35 árum sem kjarnorkuknú-
in skip hafa verið í notkun. Frá ár-
inu 1955 hafa kjarnorkuknúin
skip bandaríska flotans siglt 78
milljón sjómílur og hefur notkun
þeirra á kjarnaofnum verið 3500
kjarnaofnaár. í samtali mínu við
sendiherra Sovétríkjanna á ís-
landi fyrr í mánuðinum óskaði ég
eftir hliðstæðri greinargerð Sovét-
manna, sem því miður hefur enn
ekki borist.
Leynlleg skýrsla______________
Ég vil nota tækifærið og koma
því hér einnig á framfæri, að sam-
kvæmt upplýsingum sem sendi-
ráð íslands í Osló hefur eftir
norska varnarmálaráðuneytinu
hyggjast Norðmenn á næstunni
birta leynilega skýrslu frá árinu
1986 um hugsanlegar afleiðingar
á slysum á kjarnorkukafbátum. í
skýrslunni er fjallað ítarlega um
öryggisbúnað, hvort tveggja
kjarnaofna og kjarnaeldflauga
um borð í kafbátum og komist að
þeirri niðurstöðu að möguleik-
arnir af geislavirkni frá sokknum
kafbáti á hafsbotni séu óverulegir,
eins og þar segir.
Ástæða þess að ég vek athygli á
þessum staðreyndum er ekki sú að
ég vilji gera Iítið úr þeirri hættu
sem lífríki þjóðarinnar kann að
stafa af kjarnorkuslysi á norður-
höfum. Þvert á móti. Ég tel að ís-
lendingar eigi að gera allt sem í
þeirra valdi stendur til að draga úr
Framh. á bls. 6