Alþýðublaðið - 16.03.1986, Blaðsíða 4

4
Sunnudagur 16. mars 1986
Lífs-
skoðun
jafnaðar-
manns
— eftir Jón Baldvin Hannibalsson
I. Spurning um
mannréttindi
AÐSPURÐUR á 79 ára afmæli
sínu — eftir hálfa öld í pólitík —
hvort hann hefði orðið sósíaldemó-
krati af bóklestri á námsárunum í
Danmörku, sagði karl faðir minn:
„Nei, ég gerðist sósíaldemókrati í
verki, í lífsins skóla í Súðavík. Mér
rann til rifja umkomuleysi fólks.
Það særði mína réttlætiskennd.
Hún hrærði mig til athafna. Póli-
tískt starf gaf síðan bóklestrinum
merkingu — ekki öfugt"
Ef þessi orð eru tekin trúanleg er
sósíaldemókratí — lýðræðisleg
jafnaðarstefna — fyrst og fremst
mannúðarstefna. Samúð með fólki,
sem á bágt. Og hættir þar með að
eiga erindi við fólk, þegar það á
ekki lengur bágt? Með sama hætti
og hagfræðin, þessi heimspeki
eymdarinnar, glatar gildi sínu um
leið og allsnægtaþjóðfélagið hefur
útrýmt skortinum.
Jafnaðarstefnan er alþýðleg
kenning. Þess vegna fer bezt á því
að forðast fín orð — frelsi, jafn-
rétti, bræðralag — en lýsa henni
frekar í verki. Hvernig Iýstu sér bág-
indi fólks í Súðavík á 3ja áratug ald-
arinnar? Flestir seldu vinnuafl sitt
atvinnurekanda, „eiganda fram-
leiðslutækjanna". Hans var ríkið,
mátturinn og dýrðin, slík sem hún
var. Hann réð því, hvort menn
fengju vinnu, eða hverjir, og á
hvaða kjörum. Hann réði vinnu-
tímanum. Hann réði því, hvort
menn fengju greitt umbun erfiðis
síns í peningum eða með vöruúttekt
í hans eigin verzlun. Hann var mátt-
arstólpi samfélagsins — KAPÍTA-
LISTI.
Pólitík sósíaldemókrata var fyrst
og fremst spurning um mannrétt-
indi. Ef menn gátu ekki unnið, eða
misstu vinnu, misstu þeir um leið
atkvæðisréttinn. Urðu réttlausir ut-
angarðsmenn. Menn bjuggu við ör-
yggisleysi um afkomu fjölskyldu, ef
slys, sjúkdóma, elli eða dauða fyrir-
vinnu bar að höndum. Lífsbaráttan
var hörð og miskunnarlaus.
II. Frelsi frá skorti
Sósíaldemókrati, lýðræðisjafn-
aðarstefnan, kenndi þessu fólki að
stofna verkalýðsfélag. Að neita að
selja vinnuafl sitt nema gegn með-
ákvörðunarrétti um verðlagningu
vinnuaflsins, vinnutíma o.s.frv.
Þetta var kallað stéttabarátta. Það
var fyrsta skrefið. Næsta skref var
að neyta atkvæðisréttar fjöldans til
að taka völdin í hreppnum eða
bænum, ekki hvað sízt til þess að
gæta hagsmuna fólksins gagnvart
valdi atvinnurekenda. Til þess að
ráða einhverju um næsta umhverfi
sitt. Kjósa menn á þing. Knýja fram
löggjöf, sem gerði verkamönnum
kleift að búa í mannabústöðum,
eða bjó þeim lágmarksafkomu-
tryggingu í ellinni, eða við slys og
sjúkdóma. Þetta heitir pólitískt lýð-
ræði, fulltrúalýðræði eða þingræði.
Stundum var af illri nauðsyn efnt
til samvinnurekstar um útgerð, fisk-
vinnslu eða verzlun, ef og þegar
kreppan lamaði einkaframtakið.
Það stefndi í átt til atvinnulýðræð-
is.
Þetta þrennt: Stéttasamtök til
að hafa áhrif á tekjuskipting-
una; virkjun pólitísks lýðræðis
til þess að hafa áhrif á félagslega
umgjörð þjóðfélagsins með lög-
gjöf; og blanda einkarekstrar,
samvinnurekstrar og opinbers
rekstrar til þess að stuðla að
fullri atvinnu — þetta var sósíal-
demókratí í kenningu og praxís.
Halldór Kiljan Laxness hefur
kallað þetta „sauðmeinlaust sósíal-
demókratí“. Einmitt. Það er mann-
úðarstefna okkar tíma. Og hún
drepur engan. Það tók skáldið hálfa
öld að finna þetta út aftur, eftir að
hafa lent í hafvillum með hund-
grimmum ofvitum og mannkyns-
frelsurum af verstu sort, sem fannst
þetta ekki nógu spennandi; of
praktiskt. Og höfðu það af að lok-
um að snúa alþjóðahyggju verka-
lýðsins upp i alþjóðlegt tugthús ut-
an um þriðja part jarðarbúa.
Það er sama hvort við nefnum
Súðavík eða Svíþjóð sem dæmi um
þetta sósíaldemókratí í praxís. Það
studdist ekki við mjög harða kenn-
ingu. Aflvakinn var samhygð með
fátæku fólki og umkomulitlu. Það
sem fyrir mönnum vakti var að út-
rýma fátækt. Kröfurnar voru um
jöfnuð auðs og tekna, félagslegt ör-
yggi og atvinnu handa öllum. Mik-
ið meira var það nú ekki. Sjálfsagt
hafa menn gert sér vonir um að
tækifæri til náms og þátttöku í
menningarlífi fylgdu í kjölfarið,
svo sem eins og af sjálfu sér.
Sjálfsagðir hlutir, sýnist okkur
nú, þótt það væri engan veginn þá.
Og sauðmeinlaust, vissulega. Eng-
um datt í hug að nefna b/oðuga
byltingu einu orði, nema nokkrum
hlaupastrákum, sem höfðu lent í
múgæsingum á götum Berlínar á
dögum Weimar. Byltingu gegn
hverjum? Útgerðarmanninum?
Hann var alinn upp við slor eins og
þeir hinir. Og undir hörðum
skrápnum sló gott hjarta oftast
nær. Skorturinn var bara harður
húsbóndi.
Niðurstaðan átti að vera einhvers
konar „velferðarríki". Þjóðfélag,
þar sem menn væru frjálsir frá
skorti, öryggisleysi, ótta, hatri og
öfund. Það var ekki þeirra mál,
kreppukarlanna, að útrýming ör-
birgðarinnar skapaði önnur vanda-
mál, sem kallaði á annars konar úr-
ræði. Það er okkar mál.
Nú þykjast allir vera sósíal-
demókratar. Jafnt þeir sem
hömuðust gegn vökulögum og
almannatryggingum sem hinir,
sem hafa hatast við þennan
próletaríska húmanisma í
hundrað ár og biðu fýldir eftir
byltingunni: Rennur blóð eftir
slóð, dilla ég þér jóð. . .
III. „Rennur blóð. . .“
Menntamönnum og skáldum, ís-
lenzkum, með víkingablóð í æðum,
hefur löngum þótt lítið til koma
hugmyndafræði sósíaldemókrata.
Einkum þeim, sem hafa lesið
Kommúnistaávarpið, grautað í
Kapitalinu og haft spurnir af Lenín
og rússnesku byltingunni. Alveg
eins og Lenín misskildi Marx, reistu
þeir sína eigin draumaveröld á mis-
skilningi á eðli rússnesku byltingar-
innar. Fyrir þeirra smekk vantaði
blóð og morð í söguþráðinn hjá
krötum, til þess að hann gæti kveikt
í storknuðu blóði þeirra.
Skv. Lenín var sósíalismi for-
múla: Afnám einkaeignaréttar á
framleiðslutækjunum og öll völd til
flokksins. Þetta var kallað alræði
öreiganna, þótt þeir kæmu þar
hvergi við sögu. Þessi formúla átti
að leysa öll mannleg vandamál á
einu bretti: Stéttaskiptingu, arðrán,
kúgun, skort og strið. Lenín sagði,
að ef veruleikinn passaði ekki inn í
formúluna, væri það verst fyrir
veruleikann. Það hafa reynzt orð að
sönnu. Veruleikinn reyndist talsvert
flóknari en formúlan gerði ráð fyrir
og hefur því orðið hart úti í þeim
hremmingum.
Eins og jafnan gerist þegar Stóri-
sannleikur er á ferð, og hatursfullir
menn hyggjast læsa lífið inn í for-
múlu í nafni hans, reynist læknis-
ráðið verra en sjúkdómurinn, sem
átti að lækna. í stað þess að afnema
stéttaskiptingu hefur Lenínisminn
endað í asíatískri harðstjórn nýrrar
yfirstéttar, sem réttlætir alræðis-
vald sitt með spámannlegri hand-
leiðslu hjáguðanna. Marx, Engels,
Leníns, Stalins og Maós, eins og
einvaldskonungar fyrri tíðar þótt-
ust þiggja vald sitt frá guði.
Fkst sem Marx gamli hafði að
segja um örbirgð, arðrán, undirok-
urt og firringu mannskepnunnar í
frumkapítalismanum brezka á fyrri
helming 19du aldar, er eins og lif-
andi Iýsing á þjóðfélagsveruleikan-
um í hinum sveltandi sósíalisma
lenínismans. Ef sósíalismi er bara
formúla um allsherjar hervæðingu
og miðstýringu efnahagsstarfsem-
innar, verður að flokka þúsund ára
ríki þýzka nazismans sem fyrir-
myndarríki sósíalisma. Réttara
væri að segja að Sovétríkin hafi,
skv. rökréttri niðurstöðu leninism-
ans, endað í fasisma.
IV. Lífvænleg lífsskoðun
Hver er niðurstaðan af hundrað
ára stríði kommúnista og sósíal-
demókrata um eðli þjóðfélags-
breytinga?
Um það þarf ekki að deila. Hún
liggur ljós fyrir. Nokkrum tugum
milljóna mannslífa síðar vitum við,
að hinir hundgrimmu og hálf-
menntuðu mannkynsfrelsarar
Stórasannleikans, sem ná allsherj-
arvaldi, eru stórhættulegir um-
hverfi sínu. í samanburði við þau
ósköp eru atvinnurekendur eða
kapítalistar, sem hugsa bara um
pyngju sína, sauðmeinlaust lið. Til
þess eru ótal ráð að takmarka eign-
arrétt þeirra og vald, ef lýðræðið er
virkt.
Það er í þessum punkti sem skilur
í milli feigs og ófeigs milli kommún-
ista og sósíaldemókrata. Það er
hinn gerólíki mannskilningur sem
liggur að baki hugmyndum þeirra
um mann og þjóðfélag. Kommún-
istar eru „besserwisser"; þeir fyrir-
líta lýðinn. Lýðræði er ekki til í
þeirra orðabók. Sósíaldemókratí
hefur hins vegar náð sáttum við það
bezta í evrópskri menningararf-
leifð: Húmanismann — mannúðar-
stefnuna.
Bernstein gamli var ekki nærri
því eins gáfaður og guðspjallamað-
urinn Marx. En hann sá það samt út
af hyggjuviti sínu fyrir seinustu
aldamót, að veruleikinn hegðaði
sér ekki eins og Marx mælti fyrir
um. Hann mælti þau fleygu orð, að
aðferðin sjálf, hreyfingin, lýðræð-
ið, skipti meira máli en formúlan
eða hin fyrirframgefna niðurstaða.
Þegar sósíaldemókratar áttu að
velja á milli allsherjar þjóðnýtingar
og alræðis skv. formúlu annars veg-
ar, eða lýðræðis hins vegar, þá
völdu þeir lýðræðið.
Því að án lýðræðis er enginn
sósíalismi. Og án lýðræðis eru
friðsamlegar, hægfara umbæt-
ur, útilokaðar. En „óhjákvæmi-
leiki“ hægfara umbóta er kjarni
hinnar sósíaldemókratísku hug-
myndafræði.
Þess vegna hefur hún aldrei
staðnað í kreddu. Sósíaldemókrat-
ar hafa alla sína tíð leyft sér þann
munað að endurskoða baráttuað-
ferðir sínar og kennisetningar í ljósi
síbreytilegrar þróunar, sem enginn
fær séð fyrir. Þess vegna er sósíal-
demókratí lífvænleg lífsskoðun,
sem í þankagangi og vinnubrögð-
um samrýmist aðferðum vísinda.
Við prófum okkur áfram.
V. Frelsi með ábyrgð
Eftir strið hafa sósíaldemókratar
verið helztir talsmenn hins bland-
aða hagkerfis. Skv. því fer efna-
hagslífið fram á grundvelli mark-
aðsviðskipta milli fyrirtækja og
heimila, innan ramma heildar-
stjórnar lýðræðislegs ríkisvalds.
Þetta er eina hagskipunin, sem
tryggir einstaklingunum sem
launþegum, neytendum, fram-
leiðendum, listamönnum
o.s.frv. verulegt frjálsræði til
þess að fara sinu fram, án þess
að vera upp á náð og miskunn
ríkisvaldsins komnir.
Þessi hagskipun gerir hvort
tveggja: Að skila vörunum, tryggja
hagvöxt, sem er forsenda bættra
lífskjara, og tryggja einstaklingun-
um frelsi til athafna, með ábyrgð.
Þessi þjóðfélagsskipan hefur á ára-
tugupum eftir stríð skilað efna-
hagslegum og pólitískum árangri,
sem á sér enga hliðstæðu í sögu
Evrópu. „Velferðarríki“ samtímans
eru með öllu óþekkjanleg frá þeim
frumkapitalisma óhefts markaðs-
búskapar, sem bæði kommúnistar
og sósíaldemókratar gerðu að út-
gangspunkti, á öldinni sem leið.
Þessi þjóðfélagsskipan er fyrst
og fremst árangur af virku pólitísku
lýðræði. Það er einmitt vanmat
Marx og epígóna hans á félagsleg-
um og efnahagslegum afleiðingum
hins pólitíska lýðræðis sem veldur
því, að grimmilegar forspár hans
um gang mála rættust hvergi, þar
sem lýðræði hefur verið virkt.
Sovétkommúnisminn stenzt eng-
an samjöfnuð við þessa þjóðfélags-
skipan. í samanburði við hana er
Ráðstjórnarkerfið eins og heljar-
stökk aftur í villimennsku. Sovét-
kerfið er hvort tveggja hugmynda-
lega og efnahagslega gjaldþrota.
Það er lokað kerfi, staðnað. Því
verður ekki breytt nema með bylt-
ingu. Alls staðar, þar sem Ieninism-
inn hefur verið reyndur í fram-
kvæmd, greiða menn atkvæði gegn
honum með fótunum. Pólitískir
flóttamenn úr nýlenduveldi sovét-
kommúnismans skipta nú orðið
mörgum milljónum. Gjaldþrot Pól-
lands er táknrænt um gjaldþrot
stefnunnar. Áhangendur þessa
kerfis, hér á landi sem annars stað-
ar, eru sjálfir orðnir pólitískir
flóttamenn frá eigin fortíð.
VI. Togstreitan mikla:
Miðstjórnarvald — valddreifing
En sósíaldemókratar hafa enga
ástæðu til að ofmetnast. Þeir hafa
vissulega náð miklum árangri.
Kreppukratarnir hafa skilað sínu
velferðarríki. En stríðinu er ekki
lokið. Nú er spurt:
Hvaða erindi eiga sósíaldemó-
kratar við eigin afsprengi — hin
lífsleiðu dekurbörn velferðar-
ríkisins?
Um allan hinn vestræna heim
hafa menn af því áhyggjur, að ríkis-
forsjá og skrifræði velferðarríkisins
sé komið út í öfgar. Að sívaxandi
ríkisforsjá á öllum sviðum sé á góð-
um vegi með að drepa niður sjálfs-
bjargarhvöt, frumkvæði, sparnað-
arvilja, starfslöngun, dugnað og
ábyrgðartilfinningu einstakling-