Morgunblaðið - 07.06.2002, Blaðsíða 42

UMRÆÐAN
42 FÖSTUDAGUR 7. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
UPP á síðkastið
hefur mikið borið á
umfjöllun um „útlend-
inga“ vegna uppgangs
öfgahægrisinna í Evr-
ópu (ég set orðið „út-
lendingar“ innan
gæsalappa vegna þess
að oftast er ekki verið
að tala um alla út-
lendinga heldur nær
eingöngu um hör-
undsdökkt fólk). Eðli-
lega hafa margir
spurt hvað við getum
gert til að koma í veg
fyrir að slíkir fordóm-
ar blossi upp hér á
landi. Helstu svörin
hafa verið að útlendingar verði að
laga sig betur að íslenskri menn-
ingu eða að draga verði úr flutn-
ingi útlendinga til landsins.
Fólk sér sem sagt oftast vand-
ann hjá útlendingunum. Annað-
hvort eru þeir of margir eða þeir
líkja ekki nógu vel eftir okkur. En
getur verið að vandinn liggi ekki
hjá útlendingunum heldur okkur
sjálfum?
Það er áhugavert hve stoltir Ís-
lendingar eru af Vestur-Íslending-
um sem borða enn skyr og tala
jafnvel ennþá íslensku. Íslending-
um þykir vænt um að þeir skuli
hafa haldið í menningararfinn. Og
sömu tilhneigingu sjáum við hjá
öðrum Íslendingum sem flytja til
útlanda.
Hvert sem þeir fara koma þeir
saman á hátíðardögum til að borða
þorramat eða fagna þjóðhátíðar-
degi sínum. Allt er þetta mjög
skiljanlegt því við getum ekki sagt
skilið við uppruna okkar á fullorð-
insaldri. En þegar það kemur að
útlendingum gerum við þá rang-
látu kröfu að þeir varpi sinni
menningu fyrir borð og hagi sér
eins og Íslendingar.
Við virðumst meira að segja
skynja það sem ógn ef þeir halda
hópinn, tungu sinni og gildismati.
Gott dæmi um þetta er að ef hópur
unglinga af asískum uppruna sést
á gangi eru þeir kallaðir „gengi“
og teknir sem dæmi um það að
þeir samlagist ekki íslenskri
menningu. Ef íslenskir unglingar
sjást hins vegar á gangi eru þeir
hins vegar ekki gengi heldur að-
eins hópur.
Annað dæmi um tvískinnung er
að við ætlumst til þess að útlend-
ingar láti hefðir sínar fyrir róða,
nokkuð sem við myndum seint
gera á erlendri grund.
Myndum við t.d. hætta að halda
upp á jólin ef við flyttumst til Íran
eða hvetja dætur okkar til að hylja
andlit sitt?
Nei, við myndum halda í þau
gildi og þær hefðir sem okkur er
annt um. En samt gerum við þess-
ar ranglátu kröfur til útlendinga
sem flytja til Íslands. Hér kemur
manni í hug gullna reglan í Nýja
testamentinu:
„Allt sem þér viljið að aðrir
menn gjöri yður, það skuluð þér
og þeim gjöra.“
En hvers vegna er það svona
mikil ógn að útlendingar viðhaldi
menningu sinni og siðum þegar
þeir flytja til landsins? Á hvern
hátt ógnar það okkur? Ekki er
tungumálið eða menning okkar í
hættu. Hér benda sumir á glæpa-
tíðni, en hefur einhver sýnt fram á
að glæpatíðni útlendinga sé meiri
en glæpatíðni Íslendinga miðað við
höfðatölu? Er það ekki svo að þeg-
ar Íslendingur brýtur af sér er það
ekki dæmi um glæpahneigð Ís-
lendinga heldur hans sjálfs. Ef
drengur af asísku bergi brotinn
brýtur hins vegar af sér er það
dæmi um glæpahneigð alls hópsins
og notað sem dæmi um þá ógn
sem stafar af útlendingum.
Þessi örfáu dæmi ættu að sýna
að vandinn liggur ekki
hjá útlendingunum
heldur hjá okkur
sjálfum. Við eigum
ekki aðeins að spyrja
hvað við getum gert
til að aðlaga útlend-
inga betur að ís-
lenskri menningu
heldur ekki síður hvað
við getum gert til að
aðlaga okkur betur að
aðkomufólki. Svarið
hlýtur fyrst og fremst
að felast í menntun,
og þá á ég ekki aðeins
við grunn- og mennta-
skóla, heldur menntun
fyrir þjóðina í heild.
Sjónvarpið ætti t.d. að gera heim-
ildaþætti um líf útlendinga hér á
landi, menningu þeirra, trúarbrögð
og viðhorf, svo eitthvað sé nefnt.
Einnig mætti benda á að mestu
menningarsvæði heims hafa alltaf
risið upp þar sem ólíkir menning-
arstraumar mætast. Dæmin eru
fjölmörg og má t.d. nefna Súmer-
íu, Babýlóníuríki, Indland, veldi
múslima eftir daga Múhameðs og
Bandaríkin. Ólíkar hefðir og við-
horf auðga þá menningu sem fyrir
er því framandi menning ögrar
viðteknum hefðum og kemur því af
stað heilbrigðu endurmati, nokkru
sem hverri þjóð er hollt að ganga í
gegnum. Íslensk menning auðgast
einnig mikið á þeirri reynslu sem
útlendingar búa yfir, en besta
dæmið er líklega matarmenningin.
Í raun má segja að útlendingar
hafi kennt okkur að elda. Hver
vildi t.d. fara 25 ár aftur í tímann,
hvað veitingarekstur og matar-
menningu varðar hérlendis? Stað-
reyndin er nefnilega sú að útlend-
ingar eru oft í fararbroddi í
nýsköpun og framþróun.
Því finnst mér sú krafa að út-
lendingar aðlagist íslenskri menn-
ingu sem mest ekki aðeins ranglát
heldur heimskuleg.
Þess í stað ættum við að læra að
vinna bug á kynþáttafordómum
okkar. Læra að þekkja þessar van-
þroskuðu og skaðlegu tilfinningar,
skilja hvers vegna þær heltaka
okkur og finna leiðir til að yf-
irbuga þær.
Ef þessi leið er farin mun okkur
ekki aðeins takast að koma í veg
fyrir uppgang hægri öfgamanna
heldur mun íslensk menning einn-
ig auðgast að sama skapi.
Með þessu er ég ekki að segja
að útlendingar eigi ekki að aðlag-
ast íslenskri menningu og læra
tungumál okkar.
Mér finnst hins vegar rangt að
ætlast til þess að þeir fórni menn-
ingu sinni um leið. Og að lokum
ættum við að spyrja okkur að því
hvort það geti verið að dulbúnir
kynþáttafordómar okkar komi í
veg fyrir að útlendingar aðlagist
íslenskri menningu. Getur verið að
með því að skynja útlendinga sem
ógn séum við að ýta þeim út í
kuldann?
Hvar liggur
vandinn?
Þorkell Ágúst
Óttarsson
Höfundur er í MA-námi í guðfræði
og vinnur á skrifstofu bahá’í-
miðstöðvarinnar.
Kynþáttafordómar
Við gerum þá ranglátu
kröfu, segir Þorkell
Ágúst Óttarsson,
að útlendingar
varpi menningu
sinni fyrir borð
og hagi sér eins
og Íslendingar.
ÞEGAR ég horfi til
baka finnst mér einsog
lýðræðisleg umræða
hafi staðið betur fyrir
tuttugu árum en hún
gerir í dag. Stundum er
meira að segja einsog
hún sé í andarslitrun-
um.
Meðan fjölbreytni
ríkti í dagblaðaútgáfu
var tekist á um hug-
myndafræði, lífsskoð-
anir. Þessi heilbrigðu
átök áttu auðvitað hlut
að lýðræðisþróun í
landinu. Í þessu fyrir-
komulagi var fólgið
gagnkvæmt aðhald. Auðvitað fylgdi
sá böggull skammrifi að viðkomandi
stjórnmálaflokkar gátu sett frelsi
blaða og umræðunni skorður. Og aðr-
ir gallar voru einnig á gömlu miðl-
unum. En hið góða sem þeir gjörðu
endurspeglaðist í líflegri umræðu og
skoðanaskiptum – og miklu aðhaldi
sem þessar lýðræðisstofnanir höfðu
hver af annarri.
Þegar ákveðið var að veita frelsi til
útvarpsreksturs höfðu menn uppi
margvísleg spádómsorð í báðar áttir.
Annar hópurinn taldi að með frjáls-
um útvarpsrekstri kæmist menning
uppá æðra plan, það yrði til sam-
keppni um vandaðri dagskrá með
lýðræðislegri umræðu og margvís-
legu menningarefni. Hinir töldu
þvert á móti að markaðslögmálin
drægju fjölmiðla niður í svaðið. Ég
fæ ekki betur séð en efasemdamenn-
irnir hafi haft rétt fyrir sér í flestum
meginatriðum. Samkeppni virðist
fremur hafa staðið um hávaða og
magn í miðlunum en gæði.
Einsleitt eignarhald
Það er ósköp vandræðalegt að
þurfa að viðurkenna að vinstrimenn
hafa ekki staðið sig nógu vel í fjöl-
miðlarekstri. En ég er hins vegar
ekki viss um að það sé eina ástæðan
fyrir því að hægrimenn eiga „frjálsu“
miðlana og hinir opinberu lúta einnig
að ýmsu leyti forræði þeirra. Hver
sem orsök þess er þá er hitt næsta
víst að flestir fjölmiðlar
á Íslandi starfa í
skugga þröngs eignar-
halds og pólitísks for-
ræðis hægrimanna.
Hér hef ég verið að
lýsa tilfinningu, al-
mennu viðhorfi, okkar
margra vinstrimanna.
Veisluhöld eða
vargöld
Stundum er eins og
stjórnendur þátta mis-
noti þá með því að
hampa sumum en úti-
loka aðra. Jafnræðis-
regla er engin eða þver-
brotin. Til að komast í gegn um
fjölmiðlamúrinn þurfa menn að bjóða
upp á mikla skemmtun eða stríð.
Við höfum fengið að upplifa sitt-
hvað af þessum toga í vetur. Það ligg-
ur í eðli svona fjölmiðlaheims að mis-
muna frambjóðendum og framboðum
í pólitíkinni sérstaklega eins og mað-
ur hefur orðið var við í aðdraganda
kosninganna í vor. Sumir lenda úti í
kuldanum og aðrir frambjóðendur
lenda í offramboði, ekki síst í einsleit-
um rabbþáttum. Reyndar er engu
líkara en það þyki aðal slíkra þátta að
vera á kunningjaplaninu. Þar sitja
póstmódernískir tómhyggjumenn og
höggva mann og annan. Sjónarhornið
er öngmjótt og neikvætt og mat
þeirra á mönnum og málefnum er að
sama skapi: allir eru eins, aular og
aukvisar og ekkert skiptir máli.
Hálfkyrkt umræða
Margt af því sem ég hef hér imprað
á eru breytingar sem fólk verður ekki
vart við frá degi til dags. Það er líka
ákveðin blekking fólgin í miklu magni
upplýsinga sem flæðir yfir fólk – og
tjáning í tölvuheiminum verður ein-
ræða, pikk í tómið, og fullorðnir taka
ekki þátt í skoðanaskiptum þann veg.
Höldum okkur því við klassísku miðl-
ana.
Smám saman hafa greinar orðið
styttri. Blöðin sem lifðu af síðasta
kreppuskeið og ljá enn einhverri um-
ræðu rými telja sig hafa orðið að
bregðast við þróuninni. Morgunblað-
ið sem enn heiðrar lýðræðið með því
að gefa mönnum kost á að tjá sig í rit-
uðu máli, hefur hvergi undan. Birting
greinar getur beðið á þriðja mánuð.
Þannig hafa verið settar takmarkanir
á skoðanaskiptum – og fjölmiðlarnir
halda áfram að þrengja að um-
ræðunni. Sums staðar eru skoðanir
greinahöfunda orðnar einsog hróp
eða stuna stutt einsog sjá má í síð-
degisblaðinu. Fréttablaðið gengur
enn hreinna til verks og hefur helst
ekki eitt einasta orð frá lesendum
sínum. Þannig hefur þrengt að um-
ræðunni með margvíslegum hætti.
Er líf eftir dauðann?
Líklega eiga menn víða um vest-
rænan heim við sama vanda að etja;
lýðurinn bíði mötunar og meiri aug-
lýsinga, lýðræðisleg umræða í dauða-
teygjum og hrollköld þögn í stjórn-
málaumræðu því ekki staðbundið
íslenskt vandamál. Hitt er umhugs-
unarvert hvort Íslendingar ættu ekki
að geta eignast nýtt líf í þessum þætti
lýðræðislegrar harmoníu.
Slík pólitísk umræða gæti verið
ögrandi verkefni fyrir ljósvakamiðl-
ana og þá hvunndagsprentmiðla sem
ennþá lifa og lafa. Takmörkun um-
ræðunnar í fjölmiðlum sem hér hefur
verið gerð að umtalsefni er ella eins
líkleg til að læsa sig um aðrar stoðir
lýðræðisþjóðfélagsins.
Umræða í andarslitrum
Óskar Guðmundsson
Fjölmiðlun
Hitt er næsta víst, segir
Óskar Guðmundsson,
að flestir fjölmiðlar á
Íslandi starfa í skugga
þröngs eignarhalds
og pólitísks forræðis
hægrimanna.
Höfundur er blaðamaður og rithöf-
undur í Reykjavík.
Í LOK sjöunda ára-
tugarins gekk dómur í
Bandaríkjunum sem
kvað á um bann við op-
inberum sýningum
kvikmyndarinnar Titi-
cut Follies eftir Frede-
rick Wiseman. Í byrjun
tíunda áratugarins var
banninu aflétt eftir
rúmlega tuttugu ára
pukur með sýningu
hennar. Myndin er talin
einn af hornsteinum
heimildarmyndasög-
unnar og fjallar um líf
geðveikra afbrota-
manna í fangelsi í
Massachusetts og
ómanneskjulega meðferð stofnunar-
innar á þeim. Bannið við sýningu
myndarinnar var grundvallað á
ákvæði laga um friðhelgi einkalífsins
og því haldið fram af fangelsisyfir-
völdum, sem kröfðust bannsins, að
Wiseman hefði ekki leitað eftir upp-
lýstu samþykki allra þeirra sem voru
í myndinni. Í ljósi sögunnar er það
orðið skýrt að þetta var tylliástæða
fangelsisyfirvalda sem virðast ekki
hafa gert sér grein fyrir, fyrr en með
gerð myndarinnar, þeirri mannlegu
niðurlægingu sem fór fram fyrir aug-
unum á þeim innan veggja stofnunar-
innar.
Um margt minnir þessi saga á þá
atburðarás sem átt hefur sér stað á
síðustu vikum í tengslum við kvik-
mynd Hrannar Sveinsdóttur, Í skóm
drekans. Eigendur fegurðarsam-
keppninnar ungfrú Ísland.is og flest-
ir keppendurnir árið 2000 lögðu fram
lögbannskröfu við opinberri sýningu
myndarinnar og fengu vilja sínum
framgengt með dómi Hæstaréttar nú
fyrir skemmstu. Lítur Hæstiréttur
svo á að réttur einstaklinga til frið-
helgis einkalífs sé
sterkari en rétturinn til
að tjá skoðanir sínar. Í
mínum eyrum hljómar
þetta eins og kokgleyp-
ing dómskerfisins á
málatilbúnaði lög-
bannsbeiðenda og
hreint með ólíkindum
að þeir hinir sömu skuli
hafa látið viðgangast í
marga mánuði mynda-
tökur Hrannar og að-
standenda hennar án
þess að gera við það al-
varlegar athugasemdir.
Ekki var henni hótað
brottvísun úr þessari
keppni eftir því sem ég
kemst næst. Það er glópska að halda
að kvikmyndagerðarmaður sem tek-
ur þátt í keppni af þessu tagi og
myndar þátttöku sína ætli sér ekki á
einn eða annan hátt að nota mynd-
efnið. Við slíkar kringumstæður hlýt-
ur að gilda óskráð samkomulag milli
aðila. Á sama hátt og Hrönn leggur
traust sitt á eigin dómgreind verða
þeir sem eru í myndinni að bera
ábyrgð á gerðum sínum á meðan á
keppninni stóð. Í annan stað vekur
það eftirtekt að myndin er ekki frum-
sýnd, heldur er bönnuð áður en lög-
bannsbeiðendum og dómurum í mál-
inu gefst kostur á að sjá verkið með
eigin augum. Lögbannið byggist því
á líkum en ekki upplýstri ákæru þar
sem dregin eru fram efnisatriði hins
meinta glæps. Það er því engu líkara
en að kvikmyndagerðarmanninum sé
uppálagt að bera af sér sakirnar áður
en hann brýtur af sér!
Það sem vekur furðu er að hvorki
heyrist hósti né stuna frá þeim að-
ilum sem ætla mætti að rynni blóðið
til skyldunnar að mótmæla þeirri
meðferð sem myndin hefur fengið í
dómskerfinu; Blaðamannafélag Ís-
lands er þögult, fulltrúar Bandalags
íslenskra listamanna eru steinrunnir,
sjónvarpsstöðvarnar láta ekki heyra
í sér, forsvarsmenn félaga kvik-
myndagerðarmanna eru að því er
virðist sofandi, kvikmyndahúsa-
eigendur segja ekki múkk, kvenna-
hreyfingin, bæði grasrótin og stofn-
anavæddir fulltrúar innan
stjórnmálaflokkanna láta sem hér sé
ekki um kvennapólitískt mál að ræða,
lögmenn sem verja stjórnarskrár-
varin réttindi sinna öðru en lögfræði-
legum skrifum um álitamálin og
fræðimenn sem hafa fjallað um feg-
urðarsamkeppnir sjá sér ekki leik á
borði að miðla til almennings gagn-
rýninni umræðu um keppnir í fegurð.
Það er á svona stundum sem ofan-
taldir aðilar lenda í sundbolakeppni,
en því miður reynast keppendurnir
vægast sagt púlslausir á að líta. Og
væntanlega taka þeir undir klisju-
kennd svör keppenda í fegurðarsam-
keppnum þegar þeir eru spurðir að
því hvers þeir óska sér helst; friðar í
heiminum! Vel er hægt að hugsa sér
að þessir aðilar opnuðu sameiginlega
heimasíðu með þeirri frómu ósk. Á
meðan þeir dunda sér við það eru
þeir hins vegar til lítils gagns þeim
sem voga sér að láta að sér kveða í ís-
lensku menningarlífi.
Í skóm friðarins
Sigurjón Baldur
Hafsteinsson
Kvikmyndir
Lögbannið byggist því á
líkum, segir Sigurjón
Baldur Hafsteinsson, en
ekki upplýstri ákæru.
Höfundur er mannfræðingur.