Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.2004, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 6. nóvember 2004
N
okkrar missagnir eru í
langri grein Sigurðar Gylfa
Magnússonar í Lesbók
Morgunblaðsins 30. október
2004, „Stóra Hann-
esarmálið“, sem nauðsyn-
legt er að leiðrétta, svo að lesendur geti haft
það, sem sannara reynist. Með missögnum á
ég ekki við staðreyndavillur, heldur villandi
frásagnir og kynningu atvika og aðstæðna, –
hálfsannleik, sem getur orðið óhrekjandi lygi.
Ég tek fram, að ég ætla síðar að gera ræki-
lega grein fyrir málinu í svari til Helgu
Kress í Sögu. Ég óskaði raunar eftir að
svara Helgu í sömu heftum og hún skrifar
langa ádeilu á mig, en ritstjórar Sögu neit-
uðu að verða við því.
Páll Baldvin og Gauti
bergmál, ekki raddir
Sigurður Gylfi talar um þau Helgu Kress,
Pál Baldvin Baldvinsson og Gauta Krist-
mannsson sem þrjá óháða og sjálfstæða
gagnrýnendur, sem öll hefðu komist að sömu
niðurstöðunni um bók mína, Halldór, í des-
ember 2003. En þau notuðu öll sömu dæmin
úr bók minni, og þau voru frá Helgu Kress,
sem sendi þau í tölvuskeytum í ýmsar áttir
rétt fyrir jólin 2003.
Þeir Páll Baldvin og
Gauti voru því ekki
raddir, heldur bergmál.
Átakanlegast var þetta, þegar Páll Baldvin
flutti dóm sinn á Stöð tvö mánudagskvöldið
22. desember 2003. Hann hafði bersýnilega
aðeins flett bók minni, ekki lesið. Páll Bald-
vin sagði til dæmis, að athygli vekti, hversu
snauð bók mín væri að myndefni. Þar væri
aðeins ein myndörk! En í bókinni eru þrjár
myndarkir, eins og hver einasti lesandi getur
séð.
Páll Baldvin sagði líka á Stöð tvö, að í bók-
inni endurtæki ég gömlu þjóðsöguna um það,
að Einar Benediktsson hefði verið drukkinn
á Alþingishátíðinni 1930. En eins og allir
vita, sem hafa lesið bók mína, gerði ég það
alls ekki. Páll Baldvin ljóstraði með þessu
upp um það, að hann hafði ekki lesið bókina,
aðeins gripið einhver atriði á lofti í um-
ræðum við vini sína og misskilið þar sumt.
Þegar Guðbrandi Jónssyni varð á í nóvember
1938 að skrifa í Vísi gagnrýni um útvarps-
erindi, sem hafði ekki verið flutt, baðst hann
snarlega afsökunar og hætti að skrifa út-
varpsgagnrýni. En Páll Baldvin baðst ekki
afsökunar, heldur sér nú um menningarmál í
DV, og Sigurður Gylfi vitnar í hann eins og
hann hafi lagt þungt lóð á vogarskálina gegn
mér! Dæmi Gauta voru eins og Páls Baldvins
öll fengin frá Helgu Kress. En þegar Gauti
flutti reiðilestur sinn um bók mína í útvarpið
síðdegis mánudaginn 22. desember 2003 kall-
aði hann á sjónvarpsmyndavélar. Það er lík-
lega í fyrsta skipti í sögu Ríkisútvarpsins,
sem umsögn í bókmenntaþætti er nánast
sjónvarpað. Sami Gauti Kristmannsson skrif-
aði fyrir örfáum dögum, 25. október 2004,
grein í Morgunblaðið til að kvarta undan því,
að fjölmiðlar skyldu segja frá ábendingu
minni um líkindi milli Atómstöðvarinnar og
tékkneskrar skáldsögu! Þyrfti Gauti ekki að
gefa út einhverjar leiðbeiningar um það, hve-
nær fjölmiðlar eiga að koma á vettvang og
hvenær ekki? Það er síðan full ástæða til að
vekja athygli á ummælum Gauta í sömu
grein í Morgunblaðinu á dögunum: „Það er
það sorglega í þessu máli öllu, að höfundi,
sem dæmt hefur sig vanhæfan með aðferðum
sínum, skuli leyfast, óhindruðum af eðlilegum
takmörkunum siðlegrar umræðu í fjöl-
miðlum, að halda uppi linnulausum árásum á
merkasta rithöfund þjóðarinnar fyrir póli-
tískar skoðanir hans, löngu eftir að þær eru
hættar að skipta nokkru máli í umræðu sam-
tímans og löngu eftir að hann er fær um að
bera hönd fyrir höfuð sér.“ Ég er að vísu
ekki að ráðast á Kiljan, eins og allir vita,
sem hafa lesið bók mína og önnur skrif síð-
asta árið. En jafnvel þótt ég væri að því,
mætti mér þá ekki leyfast það? Hvað er orð-
ið um málfrelsið? Vill Sigurður Gylfi ekki
segja nokkur orð því til varnar?
Ónákvæmni Helgu Kress
Árás Helgu Kress á mig í Lesbók Morg-
unblaðsins 27. desember 2003 var ekki mál-
efnaleg og vönduð gagnrýni óháðs aðila, eins
og Sigurður Gylfi kynnir
hana lesendum. Helga
sagði til dæmis: „Þar sem
hann t.a.m. fjallar um kvik-
myndahandritin endursegir
hann svo til orðrétt kafla
Hallbergs í Vefarinn mikli
I, án þess að annað komi
fram en hann hafi farið í
frumheimildir og rann-
sóknin sé eftir hann sjálf-
an.“ Þetta er alrangt. Hall-
berg sagði frá
kvikmyndahandritum Lax-
ness í fyrra bindi Húss
skáldsins, en ekki Vefarans
mikla. Og ég vísaði einmitt
í þetta rit Hallbergs og að-
eins í það, þegar ég sagði
efnislega frá kvikmynda-
handritum Laxness, svo að
augljóst var, að ég fór eftir
riti Hallbergs. Því var
hvergi leynt.
Helga Kress nefndi tvö
dæmi úr einum kafla bókar
minnar um það, hvernig ég
tæki texta Laxness úr Í túninu heima og
breytti honum eftir þörfum verksins. Þessi
kafli minn heitir „Upp í sveit“ og er þrjár og
hálf blaðsíða, frá 18. og að 21. blaðsíðu.
Helga sagði, að ég vísaði þar ekki til texta
Laxness. En þetta er rangt. Í þessum kafla
eru tvær tilvísanir til bókarinnar Í túninu
heima! Ég taldi ekki þörf á því að hafa til-
vísun á eftir hverri málsgrein, því að það
blasti við, að ég styddist við þessa æsku-
minningabók skáldsins.
Helga Kress hélt því síðan fram, að ég
hefði bersýnilega ekki lesið
smásögu Laxness, „Júdit
Lvoff“. Rök hennar voru,
að ég endurtæki villu frá
Hallberg um hana: Við
Hallberg segðum, að
sveitamaður í sögunni væri
af Rangárvöllum, en hann
væri úr Borgarfirði. En í
fyrstu útgáfu smásögunnar
var sveitamaðurinn af
Rangárvöllum, þótt Lax-
ness breytti því í síðari út-
gáfum. Það er furðulegt, að
Helga skuli ekki hafa vitað
af fyrstu gerð smásög-
unnar. Því er síðan við að
bæta, að ég ræddi í nokkr-
um smáatriðum í bók minni
um söguna og leitaði fyr-
irmynda að henni.
Sigurður Gylfi getur ekki
kynnt Helgu Kress sem
dómara í máli mínu. Hún
er þar ákærandi. Raunar
þarf ekki að deila um það
lengur, því að skýrt hefur
verið frá því opinberlega, að hún hafi lengi
verið í vinnu við það opinberlega að undirbúa
málsókn Laxness-dætra gegn mér. Hvers
vegna minnist Sigurður Gylfi ekki á það í
hinni löngu grein sinni?
Ekkert nýtt?
Það hefur vakið nokkra athygli síðustu vik-
ur, að ég fann í skjalasöfnum í Stokkhólmi
gögn um umræður og deilur innan sænska
lærdómslistafélagsins, akademíunnar,
1955, þegar hún veitti Kiljan Nób-
elsverðlaunin. Ég hef einnig bent nýlega á
líkindin milli Atómstöðvarinnar og tékk-
neskrar skáldsögu og minnst á tilgátur,
sumar studdar augljósum staðreyndum,
um fyrirmyndir að fólki í Atómstöðinni.
Þetta hefur ekki komið fram áður. Það
leiðir hugann að því, hversu ósanngjarn
dómur Helgu Kress var um bók mína Hall-
dór í Lesbókinni fyrir ári. Þar sagði hún:
„Fyrstu kaflarnir í ritinu eru ýmist út-
dráttur úr minningabókum Halldórs eða
bein endursögn á þeim.“ Í bók minni var
einmitt margvíslegur nýr fróðleikur, til
dæmis um marga einstaklinga, sem komu
við sögu Kiljans, áður óprentuð ummæli
Þórbergs Þórðarsonar og Tómasar Guð-
mundssonar um Halldór ungan, „hið ljósa
man“ í lífi Halldórs, kveikjuna af æsku-
slóðum hans að smásögunni um Þórð í
Kálfakoti, stúlkuna, sem hann var trúlof-
aður árin 1920–1922, hvers vegna slitnaði
upp úr trúlofun þeirra og hvers vegna
Halldóri var ekki hleypt inn í Bandaríkin
1922. Margt, margt fleira mætti nefna,
þótt þetta sé látið nægja í bili. Finnast
Sigurði Gylfa ummæli Helgu réttmæt í
þessu ljósi? Helga Kress sagði líka í grein
sinni í Lesbók Morgunblaðsins fyrir ári:
„Rit Hannesar byggist alfarið á rann-
sóknum Hallbergs og bætir þar engu við
sem máli skiptir.“ Hún hefur síðan kveðið
enn fastar að í útvarpsviðtali. Þessi orð eru
fráleit. Ég fann margvísleg ný gögn um
dvöl Halldórs í Clervaux og Taormína, svo
að eitthvað sé nefnt, gögn um samskipti
hans við Stefán frá Hvítadal, Þórberg
Þórðarson og Upton Sinclair, hvers vegna
skrifum hans í Morgunblaðinu lauk snögg-
lega í ársbyrjun 1927, hvað er rétt og
rangt í frásögn hans af samskiptum við
kvikmyndaverin í Los Angeles, með hvaða
stúlku hann var í Kaliforníu og hvað hann
orti eftir það, hvaðan hann hafði söguna
um hreindýrstarfinn í Sjálfstæðu fólki,
hvernig samskipti þeirra Nonna og Hall-
dórs voru, eftir að Halldór kastaði kaþ-
ólskri trú, hvernig meiðyrðamálum Hall-
dórs og Morgunblaðsins lauk um 1930,
hvers vegna Jónas frá Hriflu kemur fyrir í
Sölku Völku undir nafninu Kristófer Torf-
dal, hvað Halldóri fannst um ritdóm Krist-
jáns Albertssonar um Vefarann mikla,
hvers vegna hann skrifaði skoplega grein
um tannhirðu Íslendinga, hver voru til-
drögin að smásögunni „Og lótusblómið
ángar …“, hvers vegna Halldór sótti um
þularstarf í Ríkisútvarpinu og svo fram-
vegis og svo framvegis. Jafnframt eru í
bókinni ýmsir fróðleiksmolar aðrir fyrir
áhugamenn um bókmenntir, til dæmis til-
efnið til kvæðis Davíðs Stefánssonar um
loddarann og rótin (í verkum Jóns Trausta
og Þórbergs) að frægri fyndni Magnúsar
Kjartanssonar um Vilhjálm Þór.
Ég nefni aðeins örfá dæmi af mörgum
mögulegum til að sýna, hversu efnislega
rangur og ósanngjarn dómur Helgu Kress
er. En við hverju var að búast? Helga hafði
ótilkvödd sent öllu starfsfólki háskólans, sem
skráð er á póstlista, tölvuskeyti 25. febrúar
1999 um, að rétt væri að fleygja öllu efni frá
mér í ruslið, enda væru sennilega í því
veirur. Eina hættan væri sú, að ruslakarfan
fylltist! Þetta málefnalega skeyti Helgu bar
heitið „Háðið er besta ráðið“. Sigurður Gylfi
Missagnir Sigurðar Gylfa
Fyrir viku birtist í Lesbók grein eftir Sigurð
Gylfa Magnússon þar sem umræður um ævi-
sögu Halldórs Laxness eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson voru raktar. Hér er þeirri
grein svarað.
Gauti Kristmannsson „Gauti Krist-
mannsson kallaði á sjónvarps-
myndavélar, þegar hann flutti í út-
varpið dóm um bók mína 22.
desember 2003. Nú kvartar hann
undan því, að fjölmiðlar segi frá
kenningum mínum um verk Nób-
elsskáldsins!“
Morgunblaðið/ Einar Falur
Lítt eða ekki getið „Í umræðum um bók mína hefur þess lítt eða ekki verið getið, að í eftirmála hennar
segi ég beint og umbúðalaust, að ég hafi notfært mér sérstaklega lýsingar Nóbelsskáldsins á eigin ævi.
Þar segi ég líka, að ég hafi í bók minni mjög stuðst við rannsóknir Peters Hallbergs. Ég geri hvergi til-
raun til að leyna þessu. Sjálfur tók Kiljan oft texta annarra, felldi inn í verk sín og breytti eftir þörfum.
Ekkert er að mínum dómi athugavert við það.“ Halldór Laxness í vinnustofunni að Gljúfra steini 1980.
Helga Kress „Helga Kress hvatti til
þess í tölvupósti, sem hún sendi
óumbeðin starfsfólki Háskólans 25.
janúar 1999, að öllu efni frá mér
yrði fleygt í ruslið. Hún er í vinnu
hjá dætrum Laxness við að und-
irbúa málssókn gegn mér.“
Páll Baldvin Baldvinsson „Páll B.
Baldvinsson hafði bersýnilega ekki
lesið bók mína, þegar hann dæmdi
hana á Stöð tvö 22. desember 2003.
Hann sagði til dæmis, að aðeins
væri í henni ein myndaörk. En þær
eru þrjár!“
Páll Björnsson „Haft er eftir Páli
Björnssyni, að ég hafi hótað honum
í símtali að lesa verk hans vandlega.
En Páll hefur nánast ekkert birt.
Hvernig get ég hótað því að lesa
verk, sem eru ekki til?“
Ekki áhugi á umræðum „Sigurður
Gylfi Magnússon telur þörf á mál-
efnalegum umræðum. Ég reyndi að
fá heimspekideild til að halda ráð-
stefnu með okkur Helgu Kress um
textanotkun og tilvísun í heimildir.
Ég reyndi líka að fá Reykjavík-
urakademíuna til að halda fund um
málið. Hvorugur aðili hafði áhuga.“
Eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson
hannesgi@rhi.hi.is
Dómendur eða ákærendur?