Ísafold - 12.09.1903, Blaðsíða 1

Kemur út ýmist einu sinni eða
tvisv. í viku. Verð árg. (80 ark.
minnst) 4 kr., erlendis 5 kr. eða
l'/ij doll.; borgist fyrir miðjan
júlí (erlendis fyrir fram).
ÍSAFOLD.
Uppsögn (skrifleg) bundin við
áramót, ógild nema komin sé til
útgefanda fyrir 1. október.
Afgreiðslustofa blaðsins er
Austurstrœti 8.
XXX. árg.
Reykjavík laugardaginn 12. september 1903
59. blað.
JtuóJadá JlaAýOytidv
I. 0. 0. F. 859189.
Augnlœkning ókeypis 1. og 3. þrd. á
hverjum mán. kl. 11—1 í spltalanum.
Forngripasafn opið md., mvd. og ld.
11—12.
K. F. U. M. Lestrar- og skrifstofa op-
in á hverjum degi kl. 8 árd. til kl. lOsíðd.
Almennir fundir á hverju föstudags- og
sunnudagskveldi kl. 8*/s siðd.
Landakotskirkja. Guðsþjónusta kl. 9
•og kl. tí á hverjum helgum degi.
Landakotsspitali opinn fyrir sjúkravitj-
-endur kl. 10'/2—12 og 4—tí.
Landsbankinn opinn hvern virkan dag
kl 11—2. Bankastjórn við kl. 12—1.
Landsbókasafn opið hvern virkan dag
kl. 12—2 og einni stundu lengur (til kl. 3)
md., mvd. og )d. tii ótlána.
Ndttúrugripasafn, i Vesturgötu 10, opið
4 sd. kl. 2—3.
Tannlœkning ókeypisiPósthússtræti 14b
1. og 3. mánnd. hvers mán. kl. 11—1.
Gjalddagi
blaðsins var 15. júlí.
Rektor K.E. Palmgren í Stokkhólmi
og samskóli hans.
Eftir cand. mag. Gudmund Finnbogason.
I.
Vegurinn upp vizkufjallið hefir löng-
um þótt erfiður upp að ganga. Og
hann hefir verið það fyret og fremst
vegna þess, að fjallið er hátt og bratt,
en engu síður af hinu, að þeir, sem
veginn hafa vísað, kunnu oft og tíðura
engar leiðir. f>eir hafa þá klöngrast
yfir kletta og klungur í spor einhverr-
ar sauðskepnunnar, sem af hendingu
hefir rauglað þá leiðina, og hafa því
stundum orðið að skilja þá, sem þeim
var falið að leiða til meira andlegs
víðsýnis, fótsára eftir í miðjum hlíðum
við eitthvert gljúfragilið, þar sem ekk-
ert útsýni var.
Fjallið er að vísu ekki fullkannað
enn, og skoðanirnar skiftar um það,
.faver leiðin sé styzt og greiðfærust.
Aftur og aftur er lagt inn á nýjar
farautir, og ýmsir beztu menn þjóð-
anna verja lífi sínu til að leita uppi
J>ann veginn, er bezt stæli alla vöðva
æskumannsins, og veiti auga hans æ
víðari sjóndeiltlarhring.
Á ferð minni um Norðurlönd befi eg
átt því láni að fagna, að kynnast ein-
um af fremstu brautryðjendum nýrra
skoðana á uppeldismálum, manni sem
með frábæru þreki hefir komið hug-
sjónum síuum í framkvæmd, og jafnt
í orði sem verki sýnt og sannað gildi
þeirra, enda er hann og skóli hans
kunnur víða um lönd. f>essi maður
er rektor K. B. Palmgren f Stokk-
hólmi.
f>að er einkenni flestra þeirra, sem
heimurinn á eitthvað nýtt og gott að
þakka, að einhver ein hugsjón hefir
gagntekið huga þeirra, og orðið sú
uppspretta, sem allar skoðanir þeirra
og framkvæmdir eru frá runnar. |>eir
hafa hvest augun á eitthvert einstakt
atriði, sem aðrir gengu hugsunarlaust
framhjá, staðnæmst á einhverjum sjón-
arhól, sem aðrir virtu að vettugi af
því að hann lá rétt við alfaraveg. Og
svo er um þennan mann, sem eg ætla
hér að segja dálítið frá. þær brautir,
sem hann hefir rutt til að greiða götu
æskulýðsins að marki sannrar ment-
unar, virðast liggja beint af augum —
þegar búið er að benda á þær — en
svo er um flest, sem eitthvað er í
varið.
Bektor Edvard Palmgren er fæddur
28. apríl 1840 í Vrigstadssókn í Smá-
landi í Svíþjóð sunnanverðri. • Faðir
hans var prestur og skólakennari jafn-
framt. í dálítilli grein raeð fyrirsögn-
inni: »Nokkrar endurminningar frá
prestssetri einu í Smálandi«, hefir
Palmgren brugðið upp mynd af lífinu
á heimili foreldra sinna, sem var auð-
ugra af börnum en reiðu silfri. Stof
urnar á prestssetrinu voru þrjár en
börnin ellefu, 6 synir og 5 dætur. Efn-
in voru lítil, en húsmóðirin kunni vel
með þau að fara, og börnin voru jafn-
an vel til fara, þó fötin væru oftast
heimaunnin. Á vetrarkvöldum sátu
börnin kring um stórt borð og röktu
upp gamlar pjötlur, sokkaboli o. s. frv.
|>etta úrrak var svo kembt og spunnið
og haft að ívafi í fataefni handa börn-
unum. Móðirin sýslaði að sínu á með-
an, en faðirinn las oftast eitthvaö hátt
börnunum til fræðslu og skemtunar.
Prestssetrið lá á gatnamótum, og var
því í meira lagi gestkvæmt þar. Á
þeim tímum flökkuðu ýmiskonar iðn-
aðarmenn um landið til að leita sér
atvinnu, einkum um miðsumarsog jóla-
leytið. f>essir kumpánar, soltnir, kald-
ir og óþrifalegir, voru ekki ætíð sem
skemtilegastir gestir, en jafnan stóð
prestssetrið þeim opið. Stundum voru
þeir 10—20 samnátta, ogein jól kom-
ust þeir ekki fyrir á gólfinu í stóru
stofunni, svo prestshjónin urðu að láta
suma þeirra liggja inni í svefnher-
berginu sínu. En börnunum þótti gam-
an að láta þessa karla segja séraf æf-
intýrum þeim, sem þeir þóttust hafa
lent í á ferðum sínum, og fá að skoða
verkfærin, sem þeir fluttu með sér í
malnum. Einu sinni bar hrörlegan,
gigtveikan bókbindara að garði, er varla
gat staulast leiðar sinnar. f>að varð
úr að prestur stingur upp á því, að
hann dvelji hjá sér um hríð, meðan
hann sé að ná sér, og kenni drengjun-
um bókband. Nú var karlinn þveginn,
kliptur og dubbaður upp í gamla prests-
hempu, verkfærin tekin upp úr maln-
um, og þannig var bókbandsverkstað-
urinn fenginn. f>angað þustu dreng-
irnir dag hvern, undir eins og dagleg-
um námstundum var lokið. — Á líkan
hátt dagaði hvern karlinn eftir annan
uppi á prestssetrinu, trésmið, renni-
smið, málara, bakara, og drengirnir
lærðu að binda bækur smíða, teikna
og — baka.
Eins og síðar skal sýnt, á grundvallar-
skoðun Palmgrens á uppeldismálum rót
8Ína að rekja til ábrifa þeirra, sem hann
hefir orðið fyrir á heimili foreldra sinna.
Haun hefir séð brautina, sem æsku-
lýðurinn á að ganga, í hillingum fram
undan sér meðan hann gekk við hlið
foreldra sinna.
Eftir tveggja ára nám við lærðan
skóla tók Palmgren stúdentspróf 1861
og byrjaði háskólanám í Lundi. Hafði
hann jafnframt ofan af fyrir sér sem
starfsmaður við ritsíma. En sakir
efnaskorts varð hann að hverfa
frá háskólanámi og var nú rúm 9
ár kennari við ýmsa skóla. 1871 kom
hann til Stokkhólms og þar átti fyrir
honum að liggja að koma í framkvæmd
uppeldishugsjónum þeim, sem fyrir
honum vöktu. Árið eftir var hann
skipaður forstöðumaður skóla gyðinga-
safnaðarins og fekk hann því til leið-
ar komið, að tekin var upp handavinnu-
kensla í skólanum. Var það fyrsti
skóli í Svíþjóð er tók upp kenslu í
þe8sari grein. |>etta vakti allmikla
athygli og ýmsir komu að heimsækja
skólann. Fyrir upphvatningu og nokk-
urn styrk ýmsra manna, er fengið höfðu
trú á gildi handavinnunnar fyrir upp-
eldið, tókst Palmgren að setja sjálfur
á stofn skóla, er í fyrstu nefndist
•Vinnuskóli fyrir börn og unglinga«,
en síðar hefir fengið nafnið »Palm-
grenska Samskolan* — samskóli Palm-
grens. Skólinn tók til starfa 16. okt.
1876. í fyrstu hafði hann að eins
tvær stofur til umráða. Nemenda-
fjöldinn var fyrsta hálfárið 83 piltar
og stúlkur, 5—14 ára að aldri. Bók-
lega fræðslu veitti skólinn þá enga.
Börnin lærðu að teikna, bregða úr
pappír, ríða körfur, smíða tré, binda
bækur, móta (modellere) og svo kven-
legar hannyrðir. Að hverjum hálftíma
loknum var stutt hvíld og var hún
notuð til líkamsæfinga, til að syngja,
segja sögur og æfintýri. Eftir tveggja
stunda starf dag hvern fór fyrsti hóp-
urinn heim; kom þá sá næsti, er var
aðrar tvær stundir, og svo koll af kolli.
Annað skólaárið var þegar bókleg
fræðsla tekin upp í skólanum. Um-
myndaðist hann síðan smátt og smátt
svo að hann síðan hau°tið 1886 hefir
verið fullgjör almennur mentaskóli
með gagnfræða- og latínukenslu. Er
honum skift f tvær deildir 1) yngri
deild, smáskólann, fyrir 6—9 ára göm-
ul börn, og 2) eldri deild, lærðan skóla
með 9 bekkjum. 1888 fekk skólinn
rétt til að halda stúdentspróf er veitir
aðgöngu að háskólum ríkisms. Við
hann starfa nú 28 kennarar og kenslu-
konur. Nemendur eru um 300 og fær
skólinn 9000 kr. árlegan styrk úr rík-
issjóði. Skólagjald fyrir hvern nem-
anda er frá 50 kr. á ári (í 1. bekk)
upp í 360 kr. á ári (í 12. bekk). Skól-
inn starfar frá miðjum september til
jóla og frá miðjum janúar til maíloka
ár hvert.
Eg skal nú reyna að skýra nokkuð
frá aðalskoðunum Palmgrens í upp-
eldismálum og lýsi eg þá jafnframt
skóla hans, því skoðanir hans eru
hvorttveggja í senn, sá grundvöllur, er
starfsemi skólans byggist á, og lifandi
eftirmynd þeirrar starfsemi er þar fer
fram.
Frá æskuárunum stendur h e i m i 1 i ð,
hyggið og kærleiksríkt heimili, Palm-
gren fyrir augum sem hin eina sanna
og fullkomna uppeldisstofnun. jþað er
fyrirmyndin, sem allir skólar eiga að
líkjast. »Allir skólar, einnig samskól-
ar, eiga upphaf sitt og orsök í því að
heimilið getur ekki lengur veitt æsku-
lýðnum þá fræðslu sem lífið heimtar*
[Hér og annarsstaðar þar sem orð P.
eru tilfærð, er það eftir riti, er heitir
Palmgrenska samskolan 1876—1901,
af H. Lindegren Stockholm 1901. f>ar
eru helztu ritgerðir P. um uppeldis-
mál prentaðar upp]. »Að sama skapi
sem skólinn að nokkru leyti gengur í
stað heimilisins, að sama skapi er
hann réttmæt uppeldisstofnun; og að
sama skapi hefir hann holl og heilsu-
samleg áhrif á andlegt og líkamlegt
uppeldi nemenda sinna«. — »Á heim-
ilinu er faðir og móðir og oftast syst-
kini, drengir og stúlkur, er uppalastc
saman. Mér virðist því sem náttúran
sjálf mæli fram með samuppeldi, og í
stað föður og móður, er annast upp-
eldi barnanna á heimilinu, eru kenn-
arar og kenslukonur í mínum skóla,
og eiga þau að komast í persónulegra
samband við nemendurna en venjulegt
er á skólum þeim, sem eingöngu eru ætl-
aðir piltum eða eingöngu stúlkum, og
hafa þannig sterk áhrif á alhliða lyndis-
þroskun æskulýðsins. — Á góðu og
hygnu heimili eru börnin ekki ætið
og eingöngu látin stunda bækurnar,
eða þá leika sér, heldur verða þau
líka að inna af heDdi líkamlega vinnu,
sniðna eftir kröftum þeirra. faess
vegna hefi eg tekið upp skólaiðnað og
hannyrðir, sem mikilvægan þátt í störf-
um samskólans, og látið þessar grein-
ar njóta jafns réttar og virðingar sem
bækurnar. — Á góðu og hygnu heim-
ili er enn fremur höfð hliðsjón af
misraunandi upplagi og gáfnafari barn-
anna og fræðslu þeirra hagað sam-
kvæmt því. Samskólinn Ieitast við að
vera eftirmynd heimilisins einnig í
þesHU efni og lagar sig eftir mismun-
andi gáfnafari nemendanna með því
að heimila þeim í hverjum bekk tak-
markaðan rétt til að velja um
námsgreinar, rétt til að sleppa við ein-
hverjaraf greinum þeim, sem skólinn
kennir, en ekki til að bæta nýjum við.
— Til þess að komast hjá ofmikilli
áreynslu og efla heilsu og vellíðan
nemendanna fer samskólinn loks að
dæmi góðs og hyggins heimilis í því
að hafa daglegan kenslutíma svo
stuttan, að nemendurnir fái tíma til
að létta sér upp og njóta þæginda
heimilislífsins, einnig meðan skólinn
stendur yfir. í mínum skóla stendur
kenslan í neðstu bekkjunum yfir 1 stund
og 20 mín. á dag, og lengist síðan
kenslutíminn svo að hann í efri bekkj-
unum — að tveim hinum efstu undan-
skildum — er 4 stundir á dag, og hef-
ir það verið undantekning, ef stunda-
talan í einhverjum bekk hefir verið
hærri«.
Eg hefi hér tilfært orð Palmgrens
sjálfs og sýna þau að skóli hans bygg-
ir á þrem grundvallarsetningum: 1)
sameigÍDlegu uppeldi fyrir
pilta og stúlkur 2) líkam-
legri vinnu og 3) takmörk-
uðu kjörfrelsi að því ar
námsgreinar snertir.
Vatnsleiðslu
hafa Akureyrarbúar fengið inn í hús
sín í sumar, og eru, sem von er, næsta
glaðir yfir þeim þægindum.
Oddeyrarmenn réðust í sams konar
fyrirtæki í fyrra haust, en þeir virðast
hafa minni ástæðu en hinir til að
fagna yfir árangrinum. Fyrirtækið
hefir kostað ærna peninga. í fyrstu
virtist alt ganga að óskum; en að
skömmum tíma liðnum þraut vatnið.
Margítrekaðar tilraunir voru gerðar