Fréttablaðið - 08.01.2009, Blaðsíða 24

24 8. janúar 2009 FIMMTUDAGUR
UMRÆÐAN
Steindór J. Erlingsson
skrifar um geðheil-
brigðismál
Árið 2007 nam lyfja-kostnaður hins
opinbera 7.055 milljónum
króna og var hlutur
þunglyndislyfja mestur. Í
ljósi þess að þjóðin neytir mikils
magns slíkra lyfja, meira en
nokkur önnur Norðurlandaþjóð, er
mikilvægt að upplýsingarnar sem
almenningur hefur aðgang að séu
réttar. Algengustu þunglyndislyfin
eru sk. SSRI-lyf. Í bæklingi
GlaxoSmithKlein um þunglyndi,
sem liggur m.a. frammi á heilsu-
gæslustöðvum, segir að lyfjagjöf sé
„eitt mikilvægasta og langvirkasta
meðhöndlunarúrræðið sem til er
við þunglyndi“ og að henni sé
„ætlað að koma aftur á serótónín-
jafnvægi í heilanum“. Í bæklingn-
um segir enn fremur að sálfræðileg
samtalsmeðferð hafi „lítil áhrif á
þá röskun í efnajafnvægi heilans
sem orsakar sjúkdóminn“. Lítum
nánar á þetta meinta efnaójafnvægi
og lyfin sem eiga að lækna það.
Tilgátan um að serótónínójafn-
vægi sé orsök þunglyndis er
umdeild. Þegar yfirmaður geðlyfja-
ráðgjafarnefndar bandaríska
matvæla- og lyfjaeftirlitsins var
inntur álits á mjög gagnrýnni grein
um efnaójafnvægistilgátuna, sem
birtist árið 2005 í PLoS Medicine,
sagði hann tilgátuna „gagnlega
myndlíkingu“. Hann legði hana hins
vegar ekki á borð fyrir sjúklinga
sína. Til marks um þetta bannaði
írska lyfjaeftirlitið GlaxoSmith-
Klein að staðhæfa í upplýsinga-
seðli, sem fylgir þunglyndislyfinu
Seroxat þar í landi, að verkun þess
komi jafnvægi á serótónínmagn í
heila einstaklingsins. Þetta kemur
fram í frétt Irish Times frá 10. maí
2003, og er ástæða þessa sögð sú að
tengslin milli þunglyndis og magns
serótóníns séu ósönnuð.
Með þetta í huga er athyglisvert
að skoða hvað segir um efnaójafn-
vægistilgátuna í upplýsingaseðlin-
um sem fylgir Seroxat hér á landi:
„Í heilanum er efni sem nefnist
serótónín. Hjá fólki sem er
þunglynt eða kvíðið er minna
serótónín en hjá öðrum. Ekki er að
fullu ljóst hvernig Seroxat og önnur
lyf í sama flokki [þ.e. SSRI-lyf]
verka en það getur verið að þau
hjálpi með því að auka magn
serótóníns í heilanum.“
Þessi efasemd framleiðanda
Seroxats um virkni lyfsins fékk byr
undir báða vængi í grein sem
birtist í Canadian Medical Associat-
ion Journal í janúar í fyrra, þar
sem bornar eru saman mismunandi
birtar og óbirtar samanburðarrann-
sóknir á áhrifum Seroxats og
lyfleysu á einstaklinga með
þunglyndi. Í ljós kom að andþung-
lyndisáhrif Seroxats voru
einungis lítið betri en
lyfleysunnar: „Þetta þýðir
að læknar verða að gefa
100 sjúklingum [Seroxat]
til þess að sjá jákvæð áhrif
hjá 11 [sjúklingum].
Þolvandamál varpa skugga
á þessu vægu áhrif, sem
sést á sjúklingum sem
hættu í rannsóknunum
vegna mikilla aukaverkana
og sjúklinga sem tilkynntu um
miklar aukaverkanir.“
Í upphafi síðasta árs birtist
umdeild rannsókn í PLoS Medicine
þar sem fram kom m.a. að virkni
sumra annarra SSRI-þunglyndis-
lyfja virðist lítið betri en lyfleysu,
sem er í samræmi við eldri
rannsóknir. Um þessa rannsókn
sagði geðlæknir á Landspítalanum í
Morgunblaðinu 28. febrúar 2008:
„Þetta er áhugavert innlegg sem
þarf að skoða betur og í samhengi
við gögn sem liggja fyrir og eru
mikil að vöxtum og hafa sýnt
greinilega meiri árangur af
meðferð þunglyndislyfja en þarna
er verið að gefa til kynna.“ En af
hverju stangast þessar rannsóknir
á við fyrirliggjandi upplýsingar?
Ein ástæða þessa er að neikvæð-
um rannsóknaniðurstöðum er
gjarnan stungið undir stól eða
birtar sem „jákvæðar“ niðurstöður,
sem leiðir til jákvæðari myndar af
virkni sumra lyfja en tilefni er til.
Þetta hafa rannsóknir staðfest. Í
janúar á síðasta ári birtist t.a.m.
rannsókn í New England Journal of
Medicine þar sem fram kom að af
38 jákvæðum niðurstöðum á
þunglyndislyfjum voru allar nema
ein birtar. Af 36 neikvæðum
niðurstöðum voru einungis 3 birtar
sem slíkar, 11 voru birtar þannig að
skilja mátti niðurstöðurnar sem
„jákvæðar“ og 22 birtust aldrei.
Segja greinarhöfundar slíkan
feluleik „hafa alvarlegar afleiðing-
ar fyrir rannsakendur, þá sem taka
þátt í rannsóknunum, geðheilbrigð-
isstarfsfólk og sjúklinga“.
Það virðist því minni innistæða
fyrir efnaójafnvægitilgátunni og
lyfjunum sem eiga að laga
ójafnvægið en þunglyndisbækling-
ur GlaxoSmithKlein gefur til
kynna. Til að bæta gráu ofan á
svart er ýjað að því við lesandann
að sálfræðimeðferð sé gagnslítil í
baráttunni við þunglyndi, sem er á
skjön við endurteknar rannsóknar-
niðurstöður. Í ljósi þeirra miklu
fjármuna sem Íslendingar verja
árlega til kaupa á þunglyndislyfjum
tel ég það lágmarkskröfu að
bæklingur GlaxoSmithKlein sé
tekinn úr umferð vegna þeirra
villandi upplýsinga sem hann
inniheldur. Einnig skora ég á
stjórnvöld að hlúa vel að öðrum
meðferðarúrræðum fyrir þung-
lynda einstaklinga.
Höfundur er vísindasagnfræðingur.
UMRÆÐAN
Vilhjálmur H.
Vilhjálmsson skrifar
um gjaldeyrislög
Margt bendir til þess að Alþingi hafi geng-
ið of langt í framsali á
löggjafarvaldi þegar
lögum um gjaldeyrismál
var breytt í lok nóvember 2008.
Að auki er misræmi milli gildandi
tollalaga og reglna Seðlabanka
Íslands um gjaldeyrismál. Mis-
ræmið er í því fólgið að tollalög
heimila fólki að fara með jafn-
virði allt að 15.000 evrur úr landi
í erlendum gjaldmiðli, en í regl-
um Seðlabanka Íslands er þessi
fjárhæð takmörkuð við 500.000
krónur, u.þ.b. 2.940 evrur. Þar
sem tollalög eru sett af Alþingi
verða reglur Seðlabanka Íslands
að víkja.
Framsal á löggjafarvaldi
Í 69. gr. stjórnarskrár segir að
engum verði gert að sæta refs-
ingu nema hann hafi gerst sekur
um háttsemi sem var refsiverð
samkvæmt lögum á þeim tíma
þegar hún átti sér stað eða má
fullkomlega jafna til slíkrar hátt-
semi, en með lögum í stjórnar-
skrárákvæðinu er átt við sett lög
frá Alþingi. Alþingi samþykkti
nýverið breytingar á lögum um
gjaldeyrismál. Í lögunum er
ákvæði til bráðabirgða sem felur
í sér framsal á löggjafarvaldi frá
Alþingi til Seðlabanka Íslands.
Með valdframsalinu eru Seðla-
banka Íslands fengnar víðtækar
heimildir til að ákveða með
reglusetningu hvaða háttsemi er
refsiverð og hver ekki. Þessa
heimild hefur Seðlabanki Íslands
nýtt sér og gefið út reglur nr.
1130/2008 um gjaldeyrismál.
Í 11. gr. reglna Seðlabanka
Íslands um gjaldeyrismál segir:
Óheimilt er að flytja út gjaldeyri
í reiðufé umfram jafnvirði
500.000 kr. hjá hverjum aðila í
hverjum almanaksmánuði. Í 13.
gr. reglnanna segir síðan að brot
gegn reglunum varði allt tveggja
ára fangelsi samkvæmt lögum
um gjaldeyrismál. Hér er um
ræða víðtækt valdframsal frá
Alþingi til Seðlabanka Íslands til
að ákveða refsinæmi háttsemi og
fer nærri að löggjafinn hafi
gengið of langt í framsali á lög-
gjafarvaldi þannig að í bága fari
við 69. gr. stjórnarskrár.
Ónýt refsiheimild
Í 2.mgr. 27. gr. tollalaga segir:
Ferðamenn og farmenn, sem
koma til landsins frá útlöndum
eða fara frá landinu til útlanda,
skulu ótilkvaddir gera grein fyrir
hærri fjárhæð en sem nemur
15.000 evrum, miðað við opinbert
viðmiðunargengi eins og það er
skráð hverju sinni, sem þeir hafa
meðferðis í reiðufé.
Í 1. mgr. 162. gr. tollalaga segir
síðan: Hafi ferðamaður eða far-
maður meðferðis hærri
fjárhæð í reiðufé en sem
nemur 15.000 evrum,
miðað við opinbert við-
miðunargengi eins og
það er skráð hverju sinni,
meðferðis við komu til
landsins eða brottför frá
landinu er handhöfum
tollgæsluvalds heimilt að
leggja hald á fjármunina
ef grunur leikur á um að
þeir verði notaðir við fram-
kvæmd brots gegn refsiákvæð-
um almennra hegningarlaga.
Í tollalögum er ekki lögð refs-
ing við því að brjóta gegn 2. mgr.
27. gr. laganna, en tollgæslan
getur lagt hald á fjármuni ef
grunur leikur á að þeir verði not-
aðir til að brjóta almenn hegn-
ingarlög. Samkvæmt 2. mgr. 27.
gr. tollalaga þarf því ekki að gera
grein fyrir fjármunum að jafn-
virði 15.000 evra eða minna við
brottför eða komu til landsins. Af
því leiðir að flutningur á þeirri
fjárhæð yfir landamæri Íslands
er refsilaus samkvæmt ákvæð-
um tollalaga. Heimildin til að
flytja allt að 15.000 evrur, eða u.
þ.b. 2.550.000 íslenskar krónur
(gengi 170) í erlendum gjaldeyri
til og frá landinu í reiðufé er því
í settum lögum frá Alþingi. Í 11.
gr. reglna Seðlabanka Íslands um
gjaldeyrismál er hámarkið sem
hver aðili má flytja úr landi af
erlendum gjaldeyri í reiðufé
500.000 íslenskar krónur eða
u.þ.b. 2.940 evrur (gengi 170).
Síðla árs, eftir breytingu
Alþingis á lögum um gjaldeyris-
mál og útgáfu reglna Seðlabanka
Íslands, haldlagði tollgæslan háa
fjárhæð í erlendum gjaldeyri hjá
ferðamanni sem var á leið úr
landi. Fjárhæðin var langt yfir
þeim mörkum sem tiltekin er í
tollalögum og þ.a.l. margfalt
hærri en sú fjárhæð sem til-
greind er í reglum Seðlabanka
Íslands. Svo virðist sem tollgæsl-
unni hafi á þessum tímapunkti
ekki verið kunnugt um breyting-
ar á lögum um gjaldeyrismál því
fjárhæðin sem var haldlögð tók
mið af tollalögum en ekki lögum
og reglum um gjaldeyrismál.
Hér vegast því á sett lög frá
Alþingi og reglur Seðlabanka
Íslands. Af almennum lögskýr-
ingarreglum er ljóst að reglur
Seðlabanka Íslands verða að þoka
gagnvart settum lögum frá
Alþingi og því verður ekki refsað
fyrir útflutning á gjaldeyri að
jafnvirði allt að 15.000 evra, u.
þ.b. 2.550.000 kr., á grundvelli
reglna Seðlabanka Íslands um
gjaldeyrismál. Reglurnar eru því
ónýt refsiheimild.
Misræmi í lögum
Það misræmi sem er á milli tolla-
laga og reglna Seðlabanka Íslands
er ótækt í réttarríki. Hér skal
tekið dæmi. Erlendur ferðamaður
millilendir á Íslandi og stoppar í
einn dag. Hann hefur meðferðis
15.000 evrur í reiðufé eins og
honum er heimilt samkvæmt tolla-
lögum. Samkvæmt reglum Seðla-
banka Íslands er honum hins vegar
aðeins heimilt að fara með jafn-
virði 500.000 krónur., u.þ.b. 2.940
evrur, úr landi í erlendum gjald-
eyri. Erlendi ferðamaðurinn á tvo
kosti. Annars vegar getur hann
eytt 12.060 evrum, u.þ.b. 2.050.000
krónum, á einum degi. Hins vegar
getur hann flutt fjármunina með
sér úr landi á nýjan leik og gerst
þannig sekur um refsiverða hátt-
semi sem allt að tveggja ára fang-
elsi liggur við samkvæmt lögum
um gjaldeyrismál. Þessu misræmi
þarf að eyða.
Rannsókn brota
Í 15. gr. laga um gjaldeyrismál
segir að vakni grunur um brot á
lögunum eða reglum settum á
grundvelli þeirra skuli Seðlabanki
Íslands tilkynna Fjármálaeftirlit-
inu um brotið. Í 16. gr. b. laga um
gjaldeyrismál segir síðan að brot
á lögunum eða reglum settum á
grundvelli þeirra sæti aðeins
opinberri rannsókn að undan-
genginni kæru frá Fjármálaeftir-
litinu til lögreglu. Í 17. gr. laga
um gjaldeyrismál segir síðan að
Fjármálaeftirlitið rannsaki þau
mál sem Seðlabanki Íslands til-
kynni til eftirlitsins.
Í 52. gr. laga um meðferð saka-
mála segir: Rannsókn sakamála
er í höndum lögreglu nema öðru-
vísi sé fyrir mælt í lögum. Lög-
regla skal hvenær sem þess er
þörf hefja rannsókn út af vitn-
eskju eða grun um að refsivert
brot hafi verið framið hvort sem
henni hefur borist kæra eða
ekki.
Af tilvitnuðum ákvæðum laga
um gjaldeyrismál er ljóst að með
lagabreytingunni, 28. nóvember
sl., hefur Alþingi tekið af skarið,
hvað sem líður 52. gr. laga um
meðferð sakamála, að rannsókn
vegna brota á lögum um gjaldeyr-
ismál sé hjá Fjármálaeftirlitinu
og brot gegn lögunum og reglum
settum á grundvelli þeirri sæti
aðeins opinberri rannsókn að und-
angenginni kæru Fjármálaeftir-
litsins til lögreglu. Fyrir laga-
breytinguna virðist sem rannsókn
vegna brota á lögum um gjaldeyr-
ismál hafi verið hjá lögreglu á
grundvelli almennra reglna í
þágildandi lögum um meðferð
opinberra mála. Vilji löggjafans
til þess að færa rannsókn mála
vegna brota á lögum um gjaldeyr-
ismál frá lögreglu til Fjármálaeft-
irlitsins er því skýr.
Hér er á ferðinni athyglisverð
undantekning frá þeirri megin-
reglu að sérhvert refsivert brot
skuli sæta rannsókn lögreglu
enda verður að telja að ákvæði 16.
gr. b og 17. gr. laga um gjaldeyr-
ismál gangi framar ákvæði 52. gr.
laga um meðferð sakamála, á
grundvelli þeirra almennu lög-
skýringarreglna, að sérlög gangi
framar almennum lögum og yngri
lög gangi framar eldri lögum.
Lögreglan getur því ekki að eigin
frumkvæði rannsakað augljós
brot á lögum um gjaldeyrismál á
landamærum Íslands þar sem lög-
regluna skortir heimild til að
rannsaka brot á lögunum.
Refsing
Af öllu framansögðu virðist mega
ráða, að Alþingi hafi við breyt-
ingu á lögum um gjaldeyrismál,
ekki ætlað lögunum að ná til
þeirrar háttsemi fólks, að yfir-
gefa Ísland með erlendan gjald-
eyri í reiðufé yfir því hámarki
sem lög og reglur heimila enda
hlýtur löggjafanum að hafa verið
ljóst að Seðlabanka Íslands og
Fjármálaeftirlitinu væri ómögu-
legt að sinna lögboðnu rannsókn-
ar- og eftirlitshlutverki sam-
kvæmt lögunum á landamærum
Íslands. Ef vilji Alþingis hefði
staðið til þess að lög um gjaldeyr-
ismál giltu um framangreinda
háttsemi hefði löggjafinn fengið
lögreglu- og tollyfirvöldum nauð-
synlegar valdheimildir í hendur
til þess að halda uppi eftirliti og
rannsaka brot á lögum um gjald-
eyrismál á landamærum Íslands.
Það er því verulegum vafa undir-
orpið að manni sem flytur með
sér erlendan gjaldeyri yfir leyfi-
legu hámarki frá Íslandi verði
yfirhöfuð gerð refsing á grund-
velli laga og reglna um gjaldeyr-
ismál. Þar sem engar refsiheim-
ildir eru í tolllögum eða öðrum
lögum verður ekki betur séð en
að framangreind háttsemi sé
refsilaus hver svo sem fjárhæðin
er.
Höfundur er lögmaður.
Mistök við lagasetningu?
VILHJÁLMUR
VILHJÁLMSSON
Af almennum lögskýringarreglum er ljóst að reglur Seðlabanka
Íslands verða að þoka gagnvart settum lögum frá Alþingi og því
verður ekki refsað fyrir útflutning á gjaldeyri að jafnvirði allt að
15.000 evra, u.þ.b. 2.550.000 kr., á grundvelli reglna Seðlabanka
Íslands um gjaldeyrismál. Reglurnar eru því ónýt refsiheimild.
STEINDÓR J.
ERLINGSSON
Þunglyndislyf og
efnaójafnvægi