Tíminn - 05.10.1989, Blaðsíða 8
8 Tíminn
Fimmtudagur 5. október 1989
Ræða Jóns Baldvins Hannibalssonar utanrí kisráðherra íslands á 44. allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna 4. október 1989:
Góðirhnettirvandfundnir
Ég vil í upphafi taka undir með
fyrri ræðumönnum og árna yður
heilla, herra forseti, vegna kjörs
yðar sem forseta 44. allsherjarþings-
ins. Ég fullvissa yður jafnframt um
að íslenska sendinefndin mun veita
yður fullan stuðning í störfum yðar.
Nýtt tímabil
alþjóðasamskipta
Þar sem íslendingar byggja eyju
sem aðskilin er frá grannþjóðum af
víðáttu úthafsins, má vera að þeir
geri sér betur en flestar þjóðir grein
fyrir því hversu fjarlægðirnar hafa
haft æ minni þýðingu í alþjóðamálum.
Hin nánu tengsl sem mynduð hafa
verið meðal þjóða koma greinilega
fram á hinum ýmsu stigum - á sviði
tækni, efnahagsmála og umhverfis-
mála. Þess vegna vex nú meðvitund
þjóða heimsins um heildarhagsmuni
þeirra og sameiginleg örlög.
Það er ekki einungis óhjákvæmi-
leg söguleg þróun sem liggur því að
baki að málefni sem áður þóttu vera
einkamál þjóðríkja varða nú alla
heimsbyggðina. Þar hafa beinar
aðgerðir á sviði stjórnmála einnig
skipt máli. Hinar viðamiklu breyt-
ingar sem nú eiga sér stað í samskipt-
um austurs og vesturs, eins og nýlega
hefur komið fram í tvíhliða viðræð-
unr Bandaríkjanna og Sovétríkj-
anna, hafa sýnt okkur fram á að
árangursrík stjórnmálaforusta getur
haft úrslitaáhrif.
Við höldum nú inn í nýtt tímabil
alþjóðasamskipta þar sem mögulegt
virðist vera að breyta í grundvallar-
atriðum þeim pólitíska, hugmynda-
fræðilega ágreiningi, sem dregið hefur
víglínu um Evrópu þvera, og eitrað
samskipti austurs og vestur á tímabilinu
eftirseinni heimsstyrjöldina. Það krefst
pólitísks vilja og ímyndunarafls til
að ryðja nýjar brautir í alþjóðasam-
skiptum ef komast skal farsællega
gegnum núverandi breytingaskeið.
Samtímis er nauðsynlcgt að taka
tillit til þeirrar áhættu og óvissu sem
því fylgir.
Tilraunir til að vinna bug á grun-
semdum og tortryggni í samskiptum
austurs og vesturs hafa stuðlað að
því að skapa umhverfi þar sem
tækifæri býðst til að veita auðlindum
frá hinu kostnaðarsama hernaðar-
kapphlaupi til jákvæðari verka á
alþjóðavettvangi. Það er því enginn
vafi að ntinnkandi spenna milli aust-
urs og vesturs mun einnig stuðla að
bættum samskiptum norðurs og
suðurs.
Aukið gildi alþjóðalaga
Mér þykir hlýða að votta aðal-
framkvæmdastjóra Sameinuðu
þjóðanna virðingu mína vegna hins
mikilvæga framlags hans til lausnar
á alvarlegum milliríkjadeilum og
svæðisbundnum deilum, og styrkja
þar með hlutverk og ímynd Samein-
uðu þjóðanna.
Til aukins styrks Sameinuðu þjóð-
anna heyrir næmari skilningur og
gildi laga í samskiptum ríkja. Það er
sérstakt fagnaðarefni óvopnaðri
þjóð, sem barðist fyrir sjálfstæði
sínu án þess að grípa til ofbeldis, að
meðvitund samfélags þjóðanna um
gildi alþjóðalaga er að aukast.
Breytingar á stöðu mála í heimin-
um gefa nú Sameinuðu þjóðunum
tækifæri sem aldrei hafa gefist áður.
Þar sem hugarfar kalda stríðsins er
nú á undanhaldi getur stofnunin í
fyrsta sinn gert sér raunhæfar vonir
um að gera megi hugsjón sáttmála
hinna Sameinuðu þjóða að veru-
leika. Um leið hafa Sameinuðu þjóð-
irnar sem stofnun öðlast meiri áhrif
til að koma fram breytingum.
Verndun umhverfisins
Það má líta á okkur sem nú lifum
sem gesti, sem aðeins hafa skamma
um hér hljótum við að gegna þeim
skyldum að varðveita sameiginlega
arfleifð forfeðra okkar og vernda
lífsskilyrði afkomenda okkar, kom-
andi kynslóða.
ísland byggir afkomu sína að lang-
mestu leyti á nýtingu auðlinda
hafsins. Verndun umhverfisins er
íslendingum mál upp á líf og dauða
hvorki meira né minna.
Við erum þakklát fyrir það frum-
kvæði sem tekið hefur verið á mörg-
um sviðum umhverfisverndar á al-
þjóðavettvangi; það tekur til vernd-
ar ósónlagsins, mengunar sem berst
langar leiðir milli ríkja og nú síðast
flutnings hættulegra efna milli landa.
Fyrir tveimur árum fögnuðum við
hér skýrslu Alþjóðanefndarinnar um
umhverfi og þróun, sem hinn nor-
ræni stjórnmálaleiðtogi, Gro Har-
lem Brundtland, veitti forstöðu. f
skýrslunni var ástandi umhverfisins
lýst og tillögur gerðar um aðgerðir
til frambúðar. Á þessu ári hófum við
undirbúningsstarf að ráðstefnu Sam-
einuðu þjóðanna um umhverfi og
þróun, sem halda á árið 1992.
Með þessum aðgerðum er brugð-
ist við þörf sem heimsbyggðinni er
sífellt að verða Ijósari. Meðal iðn-
væddra þjóða lítum við inn í hinn
skuggalega bakgarð þeirrar
menningar sem við höfum skapað,
hvort sem er á landi, á hafi eða í
andrúmsloftinu. Það er að verða
öllum Ijóst, ekki síst leiðtogum þró-
unarlandanna, að hagvöxtur næst
ekki nema dregið verði úr fátækt og
umhverfið verndað.
Við erum nú vitni að því að
loftslag á jörðinni fer hlýnandi, hin-
um svonefndu gróðurhúsaáhrifum,
regnskógar hitabeltisins eyðast,
skóglendi minnkar, súrt regn fellur
til jarðar, eyðimerkur þenjast út og
ósónlagið eyðist.
Rétt er að minna íbúa meginland-
anna á þá staðreynd að höf þekja
yfir 70% afyfirborði hnattarins. Þau
eru og munu í framtíðinni verða
grundvöllur lífins á jörðinni. Fyrir
þjóð mína, íslensku þjóðina, er
verndun auðlinda hafsins óumdeilt
forgangsmál. Eins og sagt er á ís-
lensku: „Föðurland vort hálft er
hafið“.
hafsins sem varaforða heimsins.
Vaxandi mengun hafanna, sem ekki
er síst að kenna geislavirkni og þeim
ósið að nota úthöfin sem sorphaug,
er því verulegt áhyggjuefni, ekki
einungis strandríkjum, heldur einnig
öllum heimi.
Við getum borið þessa þróun
mála saman við þá ógnun sem stafar
af völdum gereyðingarvopna sem
geta haft jafnvcl cnn meiri eyðilegg-
ingu í för með sér. Við þurfum
aðeins að minnast þeirrar eyðilegg-
ingar sem slík vopn ullu í lok síðustu
heimsstyrjaldar.
f græðgi sinni og skammsýni virð-
ist sú lífvera sem drottnar yfir jörð-
inni og veitt hefur sjálfri sér heiðurs-
nafnbótina „hinn viti borni maður“
ekki einungis reiðubúin til að leiða
hjá sér afleiðingar gerða sinna fyrir
móður jörð, heldur er hún jafnframt
tilbúin að heyja algert stríð gegn
náttúrunni, jafnvel tilbúin að tor-
tíma henni.
Mér var brugðið við að heyra þau
dapurlegu tíðindi frá höfundum
Brundtland-skýrslunnar að 6 millj-
ónir hektara af arðbæru þurrlendi
yrðu árlega að gagnslausri eyði-
mörk; og að árlega eyddust yfir 11
milljónir hektara skóglendis. Á
þremur áratugum næði slík eyðing
til landsvæða á stærð við Saudi-
Arabíu og Indland. Skýrslan varar
okkur við þeim afleiðingum mann-
legra athafna sem leiða til stórfelldra
breytinga á lífríki jarðar og ógna
fjölda lífvera, sem hana byggja, þar
á meðal manninum.
Réttarreglur
um umhverfisvernd
Er staða okkar vonlaus gagnvart
þeim hættum sem steðja að jörðinni?
Ég svara neitandi. - Telja má að
aðgerðir þar, sem ég vísaði til áðan,
grundvallist á viðurkenningu á þeirri
lagaskyldu að okkur beri að vinna
saman til að vernda okkar sameigin-
legu heimkynni. Þá skyldu má rekja
til grundvallarreglna sáttmála Sam-
einuðu þjóðanna, sem mæla fyrir
um störf okkar hér á þinginu. Meg-
inreglur sáttmálans kveða á um
skyldur mannkyns og ríkisstjórna og
menga hvorki jörðina né stunda
vægðarlausa rányrkju á náttúruauð-
lindum okkar.
skyldur sem eru siðrænar og siðferð-
islegs eðlis. Gerðir okkar í fortíð,
nútíð og framtíð mynda órofa vist-
fræðilega heild. Biblían minnir okk-
ur á að það sem maður sáir það mun
hann og uppskera.
Allsherjarþingið hefur samþykkt
ályktanir þar sem nokkrar þær reglur
koma fram sem að þessu lúta. Þeirra
á meðal eru ályktunin frá 1982 þar
sem alheimsyfirlýsing um náttúruna
var samþykkt. Hér á þinginu hefur
verið tekið undir reglur Stokkhólms-
yfirlýsingarinnar sem samþykkt var
í lok ráðstefnu Sameinuðu þjóðanna
um umhverfi mannsins árið 1972.
Einnig má nefna 55. gr. Viðbótar-
bókunar I við Genfarsamningna frá
1949.
Árið 1982 samþykktu þjóðir
heims Hafréttarsamning Sameinuðu
þjóðanna, en í XII. hluta hans eru
mikilvægákvæði um umhverfisvernd
hafsins. Niðurstaða Brundtland-
nefndarinnar var sú, að „stærsta
skrefið, sem þjóðir heims gætu tekið
í þágu vistkerfis hafsins, sem nú er
ógnað, væri að fullgilda samning-
inn“.
Meðal hinna 24 reglna alheimsyf-
irlýsingarinnar um náttúruna eru
ákvæði um að virða skuli náttúruna
og að ekki skuli stofna í hættu
lífvænleika erfðavísa á jörðinni.
Viðbótarbókun I viðGenfarsamn-
ingana kveður á um að þess skuli
gætt í stríði að hlífa náttúrulegu
umhverfi við varanlegum og óbætan-
legum skaða.
Hópur lagasérfræðinga sem vann
fyrir Brundtland-nefndina setti fram
meginreglur, sem til dæmis lýstu yfir
grundvallarrétti allra manna til
heilbrigðs umhverfis.
Það er þó Hafréttarsamningurinn
sem getur orðið okkur aflvaki til
frekari aðgerða á þessu sviði. Þjóð
mín, og margar þjóðir meðal þróun-
arríkja, eru stoltar af því að við
vorum á undan samtíð okkar þegar
þessari „stjórnarskrá" hafsins. í
hafréttarsáttmálanum má finna
skuldbindinguna um vernd og varð-
veislu auðlinda hafsins með sam-
vinnu milli ríkja á alþjóða- og svæð-
isbundnum vettvangi. Að okkar
mati eiga ákvæðin um bann við
losun úrgangsefna og mengun and-
rúmsloftsins að fá lagagildi.
Sjónarmið og tillögur
íslands
Ríkisstjórn íslands er þeirrar
skoðunar að styrkja beri núgildandi
alþjóðasamninga um umhverf-
isvernd. Til eru ýmsir samningar
sem gilda um sérstök svið umhverf-
isverndar, en þörf er á nýjum, til
dæmis hvað snertir loftslagsbreyting-
ar. Kanna ber ný svið og því fögnum
við frumkvæði Möltu um að leggja
til nýjan lið á dagskrá þingsins um
umhverfisvernd utan forráðasvæðis
ríkja.
Við erum þó einnig þeirrar
skoðunar að við getum stigið fleiri
skref með því að nýta þá reynslu sem
fékkst við gerð Hafréttarsamnings-
ins. Leggja ætti grunn að nýjum
gagnorðum löggerningi, þar sem
settar yrðu fram reglur um réttindi
og skyldur ríkja sem giltu almennt
um öll svið umhverfisverndar. Regl-
ur þessar skyldu gilda um rétt allra
manna til heilbrigðs umhverfis,
kvöðina til að varðveita náttúruauð-
lindir og viðhalda líffræðilegri fjöl-
breytni; og þær ættu að mæla fyrir
um réttinn til nýtingar náttúruauð-
linda með þeim hætti að fenginn
væri besti langtímaafrakstur, til þess
að hamla gegn rányrkju. Þessar
reglur ættu að mæla fyrir um að
ástand umhverfisins yrði metið eftir
stöðluðum viðmiðunum og að ríkj-
um sé skylt að vinna saman að
umhverfisvernd. Það væri við hæfi
að allsherjarþingið sjálft staðfesti
fyrirætlanir sínar í þessu efni með
því að taka nauðsynleg skref til að
Jón Baldvin Hannibalsson,
utanríkisráðherra.
undirbúa slíkan samning, annað
hvort á eigin vegum eða við undir-
búning ráðstefnunnar um umhverfi
og þróun, árið 1992.
dómari við Alþjóðadómstólinn, hef-
ur nrinnt okkur á, að „góðir hnettir
eru vandfundnir“. Við skulum því
láta okkur skiljast og viðurkenna
í auðmýkt að við verðum að lifa í
friði, ekki einungis okkar í milli,
heldur einnig við móður jörð.
Þróun mála í
Mið* og Austur-Evrópu
Breytingar í átt að auknu efna-
hagslegu og pólitísku frelsi í Mið- og
Austur-Evrópu hafa orðið örari og
róttækari en áður var búist við.
Þróun mála sýnir, sérstaklega í Pól-
landi og Ungverjalandi, að lönd
Austur-Evrópu eygja nú tækifæri til
að kasta fyrir róða pólitísku og
efnahagslegu kerfi sem varþröngvað
upp á þau í kjölfar síðari heimsstyrj-
aldarinnar, kerfi sem var menningar-
arfleifð þeirra öldungis framandi, og
stórskaðlegt fyrir efnahagslegar
framfarir þeirra.
Þessi þróun á mikinn þátt í að
leggja grunninn að bættum sam-
skiptum austurs og vesturs. En við
verðum að gera okkur grein fyrir
því, að breytingar innan Austur-
Evrópu eiga sér ekki stað í einangr-
un frá umheiminum. Það kann að
fara eftir viðbrögðum umheimsins
að verulegu leyti, hvort hinar innri
breytingar ná því stigi að ekki verði
aftur snúið.
Því þarf að styðja þær breytingar
sem nú ryðja sér til rúms í Austur-
Evrópu. Þær færa okkur einstakt
tækifæri til að gerbreyta samskiptum
austurs og vesturs; tækifæri til að
tryggja varanlegan frið, sem ljær
aðgerðum á sviði stjórnmála meiri
þunga og hemaðarráðstöfunum.
Takmörkun vígbúnaðar og
afvopnun á og í höfunum
í kjölfar þess að minni líkur eru á
beitingu hervalds í samskiptum aust-
urs og vesturs en nokkru sinni fyrr
frá lokum seinni heimsstyrjaldar er
takmörkun vígbúnaðar og afvopnun
í brennidepli. Þessber þó að gæta að
takmörkun vígbúnaðar komi ekki í
staðinn fyrir raunverulegan árangur
á öðrum sviðum samskipta austurs
og vesturs. Það á ekki sízt við um
mannréttindamál. Niðurstöður Vín-
arfundar Ráðstefnunnar um öryggi
og samvinnu í Evrópu í janúar sl.
voru yfirvegaðar og hafa stuðlað að
því að setja þá þætti öryggismála,
sem á dagskrá eru, í rétt samhengi.
Það fer þó ekki á milli mála að
árangur á sviði takmörkunar vígbún-
aðar hefur haft jákvæð áhrif langt út
fyrir þann ramma sem lýtur að
eiginlegum öryggismálum. Það er
ekki síst mikilvægt að árangur náist
innan tíðar í þeim samningaviðræð-
um í Vín um hefðbundin vopn og
traustvekjandi aðgerðir í Evrópu
sem fram fara á vegum Ráðstefnunn-
ar um öryggi og samvinnu í Evrópu.
Samkomulag um að eyða því mis-
vægi sem ríkir á sviði hefðbundinna
vopna myndi ryðja úr vegi mikil-
vægri orsök þeirrar spennu sem ríkt
hefur milli austurs og vesturs, og
stuðla að breytingum á pólitískum
samskiptum í Evrópu.
Líkurnar á raunverulegum árangri
í afvopnunarviðræðum hafa einnig
aukist verulega eftir að Bandaríkin
og Sovétríkin lýstu yftr vilja sínum
til að hætta framleiðslu efnavopna
og eyðileggja þær birgðir sem fyrir
eru. Við lýsum ánægju okkar með
tillögur Bush, Bandaríkjaforseta,
inu í síðustu viku og viðbrögðum
sovéskra stjórnvalda við þeim.
Fækkun hins gífurlega magns
kjarnavopna er engu veigaminni
prófraun fyrir samskipti austurs og
vesturs en samningaviðræður um
hefðbundin vopn og traustvekjandi
aðgerðir í Evrópu. Ef draga má
einhvern lærdóm af fortíðinni má
telja ólíklegt að tímabil samvinnu
renni upp, nema það takist að hafa
hemil á samkeppninni um kjarna-
vopn. Samningurinn um útrýmingu
meðaldrægra kjarnavopna á landi
hefur sýnt eftirminnilega fram á
hvernig veruleg fækkun kjarna-
vopna getur stuðlað að bættu öryggi.
Því er full ástæða til að fagna þeim
árangri sem nýlega hefur náðst við
að ryðja úr vegi hindrunum fyrir
gerð samnings um fækkun lang-
drægra kjarnavopna. Sáárangursem
náðst hefur í því skyni að hægt verði
að staðfesta samninginn um tak-
mörkun tilrauna með kjarnavopn
neðanjarðar og samninginn um
kjarnorkusprengingar í friðsamleg-
um tilgangi er nauðsynlegt skref í þá
átt að setja allsherjarbann við tilraun-
um með kjarnavopn.
Af hálfu íslands hefur sú skoðun
verið sett fram að þegar samninga-
viðræðurnar í Evrópu hafa skilað
viðunandi árangri eigi traustvekj-
andi aðgerðir og takmörkun vígbún-
aðar að ná til hafsvæða. Þrátt fyrir
að nokkrir samningar nái til haf-
svæða hefur þeim ekki verið gert
hátt undir höfði í afvopnunarviðræð-
um. Full ástæða er til að beina at-
hyglinni meira en gert hefur verið að
vígbúnaðarkapphlaupinu á höfun-
um í því augnamiði að tryggja ör-
uggara umhverfi hafsins.
Það er okkur því ánægjuefni að á
því er vaxandi skilningur að ekki er
síður nauðsynlegt að efla stöðug-
leika og traust á höfunum en á landi.
Á því er einnig aukinn skilningur að
traustvekjandi aðgerðir á höfunum
verða að vera í samræmi við megin-
regluna um frelsi til siglinga og taka
mið af þeirri staðreynd að ríki eru í
mismunandi miklum mæli háð
höfunum og tryggum flutningaleið-
um um þau.
Viðræðurnar um langdræg kjarna-
vopn gefa vonir um verulega fækkun
þeirra, einnig þeirra sem eru á og í
höfunum. Að okkar mati ætti einnig
að hafa í huga hinn mikla fjölda
annarra kjarnavopna, sem ætluð eru
sjóherjum, sem viðfangsefni í við-
ræðum um afvopnun og traustvekj-
andi aðgerðir á höfunum.
Oryggis- og umhverfismál tengjast
í auknum mæli. Þjóðir sem byggja
afkomu sína á auðlindum hafsins
hljóta að taka mengun þess alvar-
lega. Endurtekin slys sovéskræ
kjarnorkukafbáta minna okkur á
hinar ægilegu afleiðingar sem af
þeim gæti leitt ef þau ættu sér stað á