Morgunblaðið - 15.11.2007, Blaðsíða 20

20 FIMMTUDAGUR 15. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING/BÆKUR
LÍF á bak við rimla er
fremur ófrjálst og
óskemmtilegt get ég
ímyndað mér. Í nýrri
skáldsögu sem hann
kallar Rimla hugans
fjallar Einar Már Guð-
mundsson um rimlalíf.
Þetta er skáldsaga sem
gerist mest á tveimur
sviðum. Annars vegar
er sögð falleg ást-
arsaga tveggja óhamingjumann-
eskja sem ánetjast vímuefnum en
finna sína lukku þegar botninum er
náð og hins vegar fylgjumst við með
stærstu tíðindum skáldsins þegar
hann uppgötvar sína áþján, rimla
hugans og áfengisins og gerir eitt-
hvað í málum sínum.
Einar Már Guðmundsson skrifar
skáldsögur sem eru nokkuð ólíkar
hvað vinnubrögð varðar. Fyrstu
skáldsögur hans einkenndust af ljóð-
rænu hugarflugi og myndmáli ýmiss
konar auk djúpstæðra tilvistarlegra
og innhverfra hugleiðinga en hinar
síðari fjölskyldusögur hans eru ep-
ískari og bera þess merki að hann
hefur unnið mikla rannsóknarvinnu.
Það er hins vegar alveg ljóst að hæst
rísa verk hans þegar honum tekst að
sameina rannsóknarvinnu, fag-
urfræðina og hina knýjandi innri
þörf líkt og hann gerði í Englum al-
heimsins. Í Rimlum hugans tekst
honum einmitt að fella þessa þætti
saman.
Í raun og veru eru Rimlar hugans
eðlilegt framhald fjölskyldusagn-
anna og raunar einnig verka á borð
við Kannski er póst-
urinn svangur og ljóða-
bókarinnar Ég stytti
mér leið fram hjá dauð-
anum. Þeir atburðir
hafa hins vegar orðið í
lífi Einars Más sem
skapa ákveðin hvörf í
sögu verka hans. Líkt
og svo margir aðrir Ís-
lendingar hefur hann
þurft að horfast í augu
við alkóhólisma sinn og
dregur bókin mjög
dám af því uppgjöri.
Sannast sagna átti ég
von á bók frá Einari
Má um alkóhólisma
hans. Ofurlítinn kvíða
bar ég í brjósti um að slík bók yrði
fremur döpur lesning í anda margra
vitnunarbókmennta.
Vissulega vitnar skáldið um synd-
ir sínar í tengslum við sjúkdóminn.
En Einar er ekki venjulegur frá-
sagnarmaður og sögurnar verða því
ýmsar dálítið skrautlegar og á engan
hátt leiðinlegar. Enn fremur kýs
Einar að horfa lengra og víðara.
Hann smíðar skáldsögu þar sem
hann er sögumaður sem segir frá
fólki, Evu og Einari Þór. Bæði eiga
langan neysluferil og Einar Þór er
tekinn með fulla dós af eiturlyfjum,
er í yfirheyrslum og bíður dóms þeg-
ar sagan hefst. Hann er staddur á
botni sinnar tilveru á Litla-Hrauni.
Einar Már fær bréf frá Einari Þór
um mál hans og líf þeirra skötuhjúa
og í veruleika skáldsögunnar kemst
hann yfir bréfasafn þeirra hvort til
annars. Þetta er því öðrum þræð-
inum bréfaskáldsaga sem sett er inn
í ramma neysluferlis Einars Más.
Hann dregur því upp hliðstæður
skálds og viðfangsefnis. Einmitt hér
er rétt að staldra við formgerð sög-
unnar því að líkt og svo oft áður er
Einar Már að skrifa skáldsögu þar
sem mætast skáldskapurinn í veru-
leikanum og veruleikinn í skáld-
skapnum. Allt er þetta í anda heim-
ildaskáldsagnaformsins sem Einar
hefur valið sér hin seinni ár. Hann
veltir fyrir sér þessum skilum skáld-
skapar og veruleika og niðurstaðan
verður einfaldlega sannur skáld-
skapur, jafn þverstæðufullt og það
kann að hljóma.
Slíkar og þvílíkar vangaveltur um
form og eðli skáldsögunnar geta þó
aldrei orðið einar mælikvarði á gildi
þessarar skáldsögu. Um stílsnilld
Einars Más efast fáir og hún bregst
ekki hér. En sagan sjálf og aðal-
persónurnar eru eiginlega óður til
einfaldleikans og hinnar barnslegu
en eilífu leitar að hamingjunni. Ástin
milli þeirra er falleg og hrein þrátt
fyrir dapurlega sögu þeirra, breysk-
leika og vandræða á sama hátt og
ást Einars á hans nýja lífi án áfengis
er á vissan hátt töfrandi. Afstaða
hans til þessa fólks er í hrópandi
andstöðu við ýmsar þær skoðanir
sem við heyrum í upphrópunum og
fordæmingum sumra fjölmiðla-
manna á því fólki sem býr við ánauð
fíknarinnar. Þeir eru líka ófáir sem
velta sér upp úr óhamingju þess.
Hér er allt hófstillt og sagan minnir
einna helst á epíska söngva Dylans
eða jafnvel enn þá heldur á kvæðið
góða um Svante og Nínu sem fjallar
um hans eina lukkulega dag en það
endar á þessum orðum sem best er
að hafa á dönsku: „Livet er ikke det
værste man har / og om lidt er kaf-
fen klar.“
Ég flæktist óvart um daginn á
bloggsíðu þar sem einhver var að
fjalla um skáldið og sagði eitthvað í
þá áttina að Einar Már væri eins og
pítsa, alltaf góður.
Bækur
Ástarsaga
Eftir Einar Má Guðmunds-
son, Mál og menning.
2007 – 362 bls.
Rimlar hugans
Skafti Þ. Halldórsson
Ástarstjarna yfir
Litla-Hrauni
Einar Már
Guðmundsson
Ekki skortir lífsmagn og ólgu í
fyrstu ljóðabók ungs skálds, Krist-
ínar Svövu Tómasdóttur, Blótgælur.
Hér kennir í senn kunnugra og
nýrra grasa; það er eitthvað hrátt
og blautt og ofboðslegt í tíðarand-
anum, ef marka má þessi ljóð, of-
urspennt og yfirkeyrt, einhver
menning á mörkum uppreisnar sem
á sér þó ekki skýran andstæðing og
beinist ekki síst inn á við; en líka
eitthvað ofurlítið furðulegt og fal-
legt. Ekki þó „krúttlegt“, svo gripið
sé til orðs sem notað hefur verið um
viðhorf og tjáningarform á seinustu
tíð. Í prósaljóðinu „Stelpur“ segir:
„Þessi bolur er kannski krúttlegur
en það eru samt brjóst í honum og
rauðlakkaðar táneglur í kínaskón-
um. […] Drekkið stelpur, hórist og
fárist og farið á bömmer, hysjið upp
um ykkur slúðrið […]“
Þetta er öðrum þræði bók um
slark, um hraðan lifnað þar sem
„allt er einhvern veginn fyrir bí /
kærulaus hamingjan ofsafengin stór
og iðandi eftir því“, eins og segir í
ljóðinu „3:15“. „Næturverðir“ er
skemmtilegur titill á öðru ljóði og
vísar til þeirra er gæta næturinnar
með því að halda trylltu fjörinu
gangandi í öldurhúsi, en því er lýst
sem skipi í ólgusjó. Það er org í
nóttinni en líka örvænting og stund-
um nauðgunarseyðingur við sól-
arupprás. Því að „klof vega menn“
eins og segir í samnefndu ljóði sem
sækir af dirfsku orðafar
til Sigurðar Pálssonar
og snýr því upp á „titt-
linga“ sem áður námu
land en stunda nú sum-
ir „barnatímaleit“.
Í öðru ljóði eru þræð-
ir dregnir frá Laxness:
„eia pillur! eia stjörnur!
/ stjörnurnar í banda-
ríska fánanum“ (í þessu
ljóði er líka ein af fáum
þreyttum og ungæð-
islegum ljóðlínum bók-
arinnar: „Þorgrímur
Þráins kveikir sér í
rettu á leiðinni út“). Í
enn öðru ljóði er sótt til
Jónasar: „fýkur yfir
hæðir og frostkaldan
mel / og ég ráfa yfir Tjarnarbrúna
með rauðvínsflösku í annarri“. Það
ljóð fjallar um fórnarlíf móðurinnar,
og þó að blótið í bókartitlinum vísi
m.a. til kjaftháttar, þá er meg-
inmerking þess sú gegndarlausa
fórn sem stöðugt er færð – án þeirr-
ar tilbeiðslu eða dýrkunar sem
gjarnan fylgir, ekkert síður í sam-
tímanum en í fornum trúar-
brögðum. Þeir sem ekki falla fyrir
gyllimyndum verða að leita og
spyrja, en þeir geta samt lent í
svelgnum þar sem ýmsu er fórnað,
bernskunni, hugarheill, sjálfsmynd-
inni. Í þessum ljóðum eru það stúlk-
urnar í nútímaskóginum sem fórna
sér – „í myrkrinu burðast ég með
stráka“ segir einn ljóðmælandinn.
Þessi áleitna lína er margræð og
sýnir að Kristín Svava er fær um að
leysa úr læðingi óvænta orku í
tungumálinu.
Og þjóðin er líka í fórnarstell-
ingum og þar vantar
ekki sjálfsdýrkunina.
Dýrin í Hálsaskógi
sannfæra sig um að
firringin sé ekki hér
og á Mallorka er skál-
að fyrir Íslandi: „Isl-
and über alles“, við
erum að hertaka
heimsbyggðina. Hér
verður seiður skálds-
ins mælskur og
rammur: „(ó egósentr-
íska rassgat heimsins
með sjálfsmynd-
arkomplexa bólugraf-
ins unglings!)“
Kristín Svava
kemst upp með að
kyrja þetta vegna
þess að hún mælir ekki frá upp-
höfnu sjónarhorni vandlætarans
heldur úr hringiðu sem allir ljóð-
mælendur hennar hafa sogast inn í.
En þeir mæla á mismunandi hátt,
því ljóðin sýna að þetta unga skáld
(hún er 22 ára að því er segir innan
á bókarkápu) hefur ekki bara afar
efnileg heldur líka fjölbreytileg tök
á ljóðformi og ljóðmáli.
Hér hefur enn ekki verið minnst á
ljóðið „Undir einni sól“ þar sem
dregin er upp listileg mynd sem
gæti verið baksvið annarra ljóða. Og
lokaljóðið, „Ljósin meðfram flug-
brautinni“, dregur fram tengsl milli
háskalegs lífshraða unglinganna í
skóginum og hraðans í samfélaginu,
lífsgæðakapphlaupsins (svo ég noti
orð sem er sjálft orðið svo þreytt á
hlaupunum að það hefur kannski
enga merkingu lengur).
„Meiri hamingju
áður en staðirnir loka“
BÆKUR
Ljóð
Eftir Kristínu Svövu Tómasdóttur,
Bjartur 2007.
Blótgælur
Ástráður Eysteinsson
Kristín Svava
Tómasdóttir
Lesendur bóka Hug-
leiks Dagssonar vita
orðið að hverju þeir
ganga þegar nýtt verk
eftir höfundinn rekur á
fjörur þeirra. Mynd-
ræna hliðin er grodda-
leg og einföld, hugar-
flugið er ýkjukennt og
höfundur nýtur þess að
snúa viðteknum hugmyndum á
hvolf. Nokkur munur er þó á brand-
arabókunum og þeim sem segja
lengri sögu en Eineygði kötturinn
Kisi og leyndarmálið fellur í seinni
flokkinn. Saga er sögð en hún er eins
einföld og hugsast getur, og má
kannski sjá sem eins konar þvotta-
snúru sem strengd er í gegnum bók-
ina til að hengja á einstakar senur,
en hér er það krafturinn í afmörk-
uðum senum en ekki hugmyndir um
heildarsamhengi sem skipta máli.
Myndlíking þessi er þó gölluð að því
leytinu til að þvotturinn sem Hug-
leikur hengir út til þerris er ekki
hreinn og velilmandi, þvert á móti er
hann drulluskítugur, hálfgerð sjón-
mengun. Hér ganga verur aftur í
kúkslíki, en afturgenginn saur verð-
ur vissulega að teljast sjaldgæfur
viðburður, og snemma er söguhetj-
unni nauðgað af ill-
vígum eldfjallaguði.
„Mannát“ kemur við
sögu (gæsalappir eru
notaðar þar sem per-
sónur bókarinnar eru
að hætti Disney
mannhverf dýr) sem
og ýmiss konar sukk
og svínarí, að
ógleymdum Árna Jón-
sen og brekku-
söngnum hans.
Leyndarmálið í titl-
inum er leyndarmálið
um lífshamingjuna og
fannst mér afar gam-
an að sjá Hugleik tak-
ast á við og gera stólpagrín að ein-
hverjum þeim furðulegasta fjanda
sem riðið hefur yfir hugsanalíf vest-
rænnar menningar á síðustu mán-
uðum og árum, en það er lífsham-
ingjuritið The Secret eftir Rhondu
Byrne. En eins og alltaf þegar Hug-
leikur er lesinn vakna spurningar
um merkingu og boðskap. Er höf-
undur að segja eitthvað eða er hann
að fíflast? Er munurinn þar á mik-
ilvægur? Liggur eitthvað að baki
þessu villta hugmyndaflugi og ætti
lesandi að einbeita sér að einhverju
öðru en þeirri vafasömu og oft afar
takmörkuðu ánægju sem lesturinn
hefur í för með sér? Skipta spurn-
ingar sem þessar máli? Setur Hug-
leikur fram gagnrýna sýn á samtím-
ann, eða er hann sjúkdómseinkenni?
BÆKUR
Myndasaga
Eftir Hugleik Dagsson,
JPV Útgáfa. 2007. Blað-
síðutal ekki gefið upp.
Eineygði kötturinn Kisi og
leyndarmálið
Björn Þór Vilhjálmsson
Hugleikur Dagsson
Skítugur þvottur
Bókin Þegar Ljósið
slokknar eftir Clare
Dickens – baráttusaga
sonar og móður – er
um von sem lifir þrátt
fyrir að ljósið slokkni.
Dickens lýsir baráttu
fjölskyldu eftir að eldri
sonurinn veikist og
tekst á við geðhvörf og
fíkn sína. Vonin snýst um bata son-
arins og jafnvel þótt hún rætist
ekki skrifar Dickens söguna með þá
von í brjósti að aðrir geti lært af
henni.
Clare Dickens er bresk að upp-
runa og Ed maður hennar er
Bandaríkjamaður sem starfar hjá
utanríkisþjónustunni. Þau eignast
tvo syni, Titus og Max, og búa með-
al annars á Íslandi í þrjú ár. Synir
þeirra eiga báðir við nokkra erf-
iðleika að stríða sem ágerast með
tímanum hjá Titusi.
Titus er heillandi og hæfileikaríkt
barn. Hann er metnaðarfullur og
býr við strangar kröfur í skólakerf-
inu. Hann reynist vera alvarlega
veikur af geðhvörfum og sveiflast
milli maníu og þunglyndis. En hann
er sterkur persónuleiki og vill æv-
inlega ná framúrskarandi árangri.
Eftir að hafa brotlent tvisvar í
bandarískum skólum fær hann inn-
göngu í hinn fræga skóla LAMA
eða London Academy of Music and
Dramatic Art sem oft er talinn
meðal bestu leiklistarskóla í heimi.
Sagan öll er rakin í bókinni.
Dickens varpar í frásögn sinni
skýru ljósi á þennan alvarlega sjúk-
dóm sem kvelur son hennar. Einnig
birtir hún texta eftir Titus inn á
milli því þau höfðu heitið sér því að
skrifa þessa bók saman. Gera vand-
anum sem sprettur sífellt fram góð
skil og kvíðanum sem fylgir. Í bók-
inni birtist vonin um að Titus
standi sig, óttinn um að hann taki
líf sitt, vonin um
rétta meðferð og ef-
inn um að hafa
brugðist rétt við veik-
indum hans.
Mæðginin eru bæði
hreinskilin í skrifum
sínum. Titus skrifar:
„Og þessa köldu jan-
úarnótt ákvað ég að
ég yrði að fórna mér.
Ég var alveg snar-
ruglaður. Mér fannst
ég þurfa að fórna
mér fyrir heiminn af
því að ég var svo
hræðilegur.“ (155)
Clare skrifar: „Árið
sem í hönd fór voru vonir okkar lík-
lega bundnar við það eitt að koma
Titusi til heilsu á ný. Ennþá átti ég
erfitt með að skilja hvernig dreng-
ur með svona mikla hæfileika hefði
getað glutrað niður enn einu tæki-
færinu.“ (159) Þau skrifa einnig
bæði af ást og von um að aðrir geti
lært af sögu þeirra.
Geðhvarfasjúklingar, aðstand-
endur þeirra, heilbrigðisstarfsmenn
og aðrir í samfélaginu geta lært
margt af frásögun Clare Dickens.
Við getum lært að sýna ævinlega
virðingu og gera greinarmun á ein-
staklingi og sjúkdómi. Við getum
lært að leita sífellt úrræða í stað
þess að bregðast á ögurstundu.
Clare á þakkir skildar fyrir að
segja þessa sögu – til þess þurfti
hugrekki, ástúð og óbilandi von um
finna megi veg sem ekki endar í
blindgötu.
Titus greindist með geðhvörf 16
ára og tók líf sitt bugaður af sjúk-
dómi sínum 25 ára gamall en saga
hans vekur þrátt fyrir það vonir um
að með réttri meðferð og við-
brögðum megi draga úr líkum á að
þessi undarlega gáfa breytist í mar-
tröð. Titus varð því miður einnig
áfengissjúklingur og gerði það við-
ureignina tvöfalt illvígari. En Titus
og móðir hans áttu sameiginlega þá
von að geta hjálpað öðrum og það
er lesenda að læra og breiða út
boðskapinn.
Bók um von
sem deyr ekki
BÆKUR
Baráttusaga
Eftir Clare Dickens. Ólafur
Stephensen þýddi. JPV.
2007 – 235 bls.
Þegar ljósið slokknar
Gunnar Hersveinn
Clare Dickens