Heilbrigðismál - 01.06.1993, Blaðsíða 23

Tómas Jór
Fordómar
Orökstuddir dómar og öfgafullar
Fordómar eru flókið og marg-
brotið fyrirbæri sem finnst í mörg-
um gerðum og afbrigðum. Sem
dæmi um fordóma má nefna
hleypidóma og sleggjudóma.
Hleypidómar eru dómar sem hafa
tilhneigingu til að „hlaupa um" og
„stinga sér niður" og birtast víða.
Dæmi um þetta er alls kyns hjátrú
og hindurvitni manna á meðal.
Sleggjudómar eru aftur á móti full-
yrðingar eða dómar sem eru líkt og
felldir með sleggju eða þungu
höggi, sjálfumglaðar staðhæfingar,
oft áfellisdómar einstakra manna
eða hópa gegn öðrum einstakling-
um eða hópum eða samfélaginu og
umhverfinu í heild. Þessi ummæli
eru yfirleitt órökstudd og fjand-
samleg og einkennast af dóm-
hörku. Öfgafullt lof getur verið af
sama toga.
Lítum nánar á sjálft orðið for-
dómur. Forskeytið for- skírskotar til
einhvers sem er hugsað eða fram-
kvæmt fyrst, eða á undan einhverju
öðru, fyrirfram, án undangenginn-
ar athugunar og yfirleitt í fljótheit-
um og því líklegt til að vera fljót-
færnislegt þó að svo þurfi ekki
endilega að vera. Athyglisverð er
sú aðdáun sem skjótar ákvarðanir
njóta oft - en því miður ekki alltaf
að verðleikum. Forskeytið for- get-
ur einnig verið herðandi og stund-
um með neikvæðum og háðslegum
blæ eins og í orðunum forheimskur
og forfrömun.
Orðið dómur hefur ýmsar merk-
ingar og birtist í mörgum orðasam-
böndum og samsetningum. Al-
gengasta merking þess er niður-
staða eða úrskurður, til dæmis
dómsniðurstaða, ákveðin skoðun,
staðhæfing eða lokaákvörðun. Til
dóma ber að vanda. Dómar dóms-
valdsins og raunar ýmsar aðrar
niðurstöður og dómar eru með
vissum hætti hagnýtir og nauðsyn-
legir, en eigi þeir ekki að valda
skaða þurfa þeir að vera svo réttir
eða réttlátir sem kostur er.
Fordóm má, samkvæmt samsetn-
Grein eftir Magnús Skúlason
ingu orðsins, skilgreina sem dóm
sem er felldur áður en sannleiks-
gildi hans er staðfest með nauðsyn-
legri könnun og þekkingaröflun.
Um fordóma gildir það því al-
mennt að ekki hefur verið gengið
úr skugga um það hvort þeir séu
réttir eða réttlátir. I hvert sinn sem
við fellum dóm, tökum ákvörðun
eða komumst að niðurstöðu án
þess að taka mið af rökum og rétt-
mæti dómsins, má segja að fordóm-
ar styðji hugsun okkar. Það má líkja
fordómi við afstöðu, með eða á
skoðanir
móti einhverju, sem er tekin eða
samþykkt að óathugðu máli og
væntanlega af lítilli dómgreind.
Orðið dómgreind rnerkir einmitt
greind til að dæma rétt.
Auðvitað eru fordómar sjaldnast
fyrirfram felldir dómar í þessari
bókstaflegu merkingu. Fordómar
hafa yfirleitt yfir sér einkennilega
slæðu eða slikju. Það veit enginn
nákvæmlega hvaðan þeir komu
eða hvernig þeir mynduðust. Þeir
virðast sjálfsagðar eða sjálfgefnar
landlægar hugmyndir og eru hluti
af hinum félagslega arfi eða innræt-
ingu. En um Ieið eru þessar hug-
myndir afar lífseigar og með
ákveðnum en fölskum raunveru-
leikablæ. Fyrir fordómum færa
menn yfirleitt óskýr rök og barna-
leg - „af því bara".
Fordómar eru notaðir til að af-
greiða málin eða gera út um hlut-
ina án þess að þurfa að hugsa um
þá. Þar með eru þeir valdatæki og
um leið meðal sem deyfir samvisk-
una og getur veitt falska lausn und-
an ábyrgð og skyldum. Það ein-
kennir fordómafullan mann að
hann upphefur sjálfan sig og kenn-
ir öðrum um það sem miður fer.
Alit hans, fordómurinn, einkennist
af sjálfsánægju og öryggi um rétt-
mæti og ágæti, að minnsta kosti á
yfirborðinu. Undir niðri kann að
vera allt annað á seyði.
Mjög oft birtast fordómar sem
andúð eða fyrirlitning á öðru fólki
sem menn ímynda sér á einhvern
hátt lakara eða verra en sjálfa sig
og sína. „Svona erum við ekki".
Þetta fyrirbæri, fordæmingin, sam-
svarar vel kenningum sálgreining-
arinnar um hinn frumstæða varnar-
hátt, frávarp (projection), þegar
vissum þáttum, oft óþægilegum í
eigin vitund og sálarlífi, er „varp-
að" yfir á aðra og þeir tileinkaðir
þeim. En þessi fordómur, sem hér
er nefndur og felur í sér fyrirlitn-
ingu á öðrum, lyftir um leið undir
„hagnýta" sjálfsblekkingu um eigið
ágæti og stuðlar að ofmetakennd
HEILBRIGÐISMÁL 2/1993 23