Morgunblaðið - 13.01.2009, Blaðsíða 22

22 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 13. JANÚAR 2009
KÆRU leikhúsgestir.
Leikhúsið getur ekki stungið
höfðinu í sandinn. Núllstund þjóð-
arinnar er runnin upp og leikhúsið
verður, nú sem aldrei fyrr, að rann-
saka það sem er gengið úr liði. Af
þessum sökum höfum við, listrænir
stjórnendur leiksýningarinnar Út-
lendingar ákveðið, í samráði við
borgarleikhússtjóra og stjórn L.R.,
að víkja frá fyrirhugaðri leiksýningu
okkar.
Þegar undirbúningur leiksýning-
arinnar Útlendingar hófst var mark-
miðið að taka á brýnu samfélags-
máli, hún var hugsuð sem tilraun til
þess að fjalla um viðhorf Íslendinga
til innflytjenda, hælisleitanda og
flóttamanna. Er við hófum und-
irbúning uppsetningarinnar í sumar
var það brýnt málefni að fjalla um, í
raun stormur í aðsigi. Ísland var í
hringiðu alþjóðavæðingarinnar og
hlutfall erlendra ríkisborgara af íbú-
um þessa lands var hærra en nokkru
sinni og hafði aukist með undraverð-
um hraða. Í ljósi núverandi þjóð-
félagsaðstæðna, þar sem viðurkennd
gildi hafa kollsteypst, sjáum við okk-
ur knúin til að breyta viðfangsefni
sýningarinnar og áherslum. Það telj-
um við ábyrgð okkar sem lista-
manna og ákvörðun sem við getum
ekki hnikað frá.
Í stað leiksýningarinnar Útlend-
inga er nú unnið að sýningu sem
kallast Þú ert hér. Grundvall-
armarkmið með uppsetningunni hef-
ur ekkert breyst, áfram stendur til
að taka á brýnu samfélagsmáli, en
áherslur sýningarinnar hljóta að
breytast með breyttu samfélagi.
Við undirritaðir viljum koma á
framfæri þakklæti til allra þeirra er
komu að undirbúningi Útlendinga.
Gjafmildi þeirra og hugrekki við að
deila reynslu sinni. Vonandi finnum
við því hugrekki birtingarmynd þeg-
ar rykið hefur sest eftir storm þann
sem við nú erum í, en sú vinna sem
unnin hefur verið mun nýtast okkur
þó svo að hún verði ekki í forgrunni í
Þú ert hér. Nú er brýnast að beina
sjónum okkar að auga stormsins.
Leiksýningin Þú ert hér er hvorki
mótmæli né nornaveiðar. Við þufum
ekki að afhjúpa sannleikann sem
blasir við okkur öllum. Við þurfum
að horfast í augu við hann og velta
fyrir okkur örlögum þeirra sem
þurfa glíma við hann. Á þessum stað
erum við öll, smæsta einingin, mann-
eskjan, þú ert hér.
Við undirritaðir viljum þakka
starfsfólki og stjórnendum Borg-
arleikhússins fyrir þá djörfung að
skynja undanbragðalaust þá þörf
sem hefur skapast til að skipta út
einni leiksýningu fyrir aðra með
nánast engum fyrirvara. Það er gert
í þeirri viðleitni að undanskilja ekki
leikhúsið að svara þeim spurningum
sem hljóta að brenna á almenningi í
landinu. Spurningar sem hafa allt
annað vægi í dag en þær munu hafa
á öðrum tíma. Að skynja, hlusta,
fanga, auga stormsins. Að gera þá
kröfu til leikhússins að rödd þess
heyrist í samtímanum. Að það geti
líka talað orð sem eru skrifuð að
morgni. Það er hið mannlega ástand
á hverjum tíma sem er uppspretta
leiksýninga. Þeirra er að segja okk-
ur eitthvað sem við vitum eða vitum
ekki um okkur sjálf. Að minna okkur
á það sem við gleymdum og skerpa á
skilningi okkar. Það mikilvægasta er
þó þessi áminning leikhússins um að
við erum til. Eins lengi og við lifum
og drögum andann verður alltaf þörf
fyrir leikhús.
Að fanga auga stormsins
Jón Atli Jónasson, Jón Páll
Eyjólfsson og Hallur Ingólfsson
fjalla um leiklist
» Að gera þá kröfu til
leikhússins að rödd
þess heyrist í samtím-
anum. Að það geti líka
talað orð sem eru skrif-
uð að morgni.
Hallur Ingólfsson
Höfundar eru hjá Mindgroup, sem
eru alþjóðleg regnhlífarsamtök leik-
húslistamanna sem vinna að tilrauna-
kenndri leiklist.
Jón Páll Eyjólfsson Jón Atli Jónasson
Í GREIN eftir Ár-
sæl Valfells og Heiðar
Má Guðjónsson sem
birtist í Morg-
unblaðinu 8. janúar
sl. segjast þeir fyrst
og fremst hafa „bent
á einhliða upptöku á
öðrum gjaldmiðli sem
valkost sem stjórnvöld ættu að
skoða“. Auðvitað er fráleitt að
skoða ekki þennan kost og auðvit-
að er einnig rétt hjá þeim að „(f)
átt er verra í krísum en að hafa
ekki valkosti“.
Það er einnig rétt að þegar
menn leggja mat á kosti og galla
þeirra valkosta sem fyrir liggja
skiptir máli mat á þeim tíma sem
það tekur að endurreisa peninga-
og fjármálakerfi landsins. Það er
óneitanlega kostur við einhliða
upptöku á erlendum gjaldmiðli að
framkvæmdin er fljótleg. Hins
vegar þarf einnig að gaumgæfa
þann tíma sem það tekur að end-
urreisa kerfið og það traust sem
nauðsynlegt er í svona kerfum. Ef
menn eru jafnsvartsýnir á end-
urreisn íslensku krónunnar og
þeir félagar virðast vera þegar
þeir segja að líklegt sé að „að
óbreyttu muni líða 5-10 ár þar til
rekstrarhæft umhverfi kemst á og
gjaldeyrishöft verða afnumin að
fullu“ þá eykur það vitaskuld
kostnaðinn við þessa leið og eykur
tiltölulegt hagræði af öðrum leið-
um.
Lánveitandi til þrautavara
Það sem skilur á milli einhliða
upptöku á erlendri mynt og þess
að vera með eigin mynt (einn og
sér eða í félagi við
aðra) er að sé erlend
mynt tekin upp ein-
hliða þá hefur fjár-
málakerfi landsins
ekki bakhjarl í seðla-
banka sem gefur út
viðkomandi mynt og
getur þess vegna lán-
að til fjármálastofn-
ana með litlum til-
kostnaði, þ.e. litlum
tilkostnaði fyrir sam-
félagið en ekki endi-
lega fyrir viðkomandi
fjármálastofnanir. Hefðbundnar
kenningar í seðlabankafræðum
hafa löngum greint á milli lánafyr-
irgreiðslu seðlabanka í lausa-
fjárkreppum og beinna inngripa
hins opinbera með fjárframlögum
eða þjóðnýtingum til að afstýra
þeim skaða sem getur orðið á ann-
arri efnahagsstarfsemi þegar stór-
ir bankar verða gjaldþrota.
Aðgerðir gegn lausafjár-
kreppum hafa löngum tekið mið af
skrifum Englendingsins T.W.
Bagehot sem sagði að þegar lausa-
fjárkreppa skelli á eigi seðla-
bankar að lána til bankastofnana
sem eru „í lausafjárerfiðleikum en
með góða eiginfjárstöðu“ á háum
vöxtum og gegn góðum trygg-
ingum. Seðlabankinn á þannig að
vera lánveitandi til þrautavara,
þ.e. hann á að lána fjármálastofn-
unum í lausafjárkreppum þegar
aðrir aðilar eru ekki tilbúnir til að
lána þeim.
Margir hafa bent á að eitt af
helstu vandamálunum við þessa
reglu Bagehots er að oft er erfitt
að meta eiginfjárstöðu fjár-
málastofnana og að það er sér-
staklega erfitt á tímum lausa-
fjárkreppa. Í yfirstandandi
fjármálakreppu hafa seðlabankar í
flestum ríkjum heims, þar á meðal
Seðlabanki Evrópu og Seðlabanki
Íslands, lánað mikið til fjár-
málastofnana í lausafjárvanda. Svo
nærtækt dæmi sé tekið námu út-
lán Seðlabanka Íslands til innláns-
stofnana 760 milljörðum kr. í lok
nóvember sl. en í byrjun árs námu
lán til þessara aðila 258 millj-
örðum. Í þessum lánveitingum
hafa seðlabankar vikið frá við-
miðum Bagehots bæði varðandi
tryggingar og vaxtakjör. Nokkrir
seðlabankar (t.d. sá bandaríski og
sá sænski) hafa einnig hafið beinar
lánveitingar til fjármálastofnana
og fyrirtækja sem til skamms tíma
hefði þótt mikil goðgá að seðla-
bankar lánuðu. Lánveitingar til er-
lendra fjármálastofnana heyra
einnig til nýmæla. Það má að vísu
segja að ekki sé komin mikil
reynsla á kosti og galla þessara
nýjunga en óneitanlega bendir
þetta til aukins mikilvægis þess að
hafa aðgang að slíkri þjónustu án
þess að samfélagið þurfi að greiða
markaðsvexti fyrir.
Í yfirstandandi fjármálakreppu
hafa stjórnvöld ýmissa ríkja talið
nauðsynlegt að grípa til beinna
fjárframlaga til að afstýra gjald-
þrotum „kerfislægt mikilvægra
fjármálastofnana“. Seðlabanki
Bandaríkjanna hafði forgöngu um
að bjarga Bear Stearns-bankanum
og bandaríska alríkisstjórnin hefur
lagt til mikla fjármuni til að kaupa
vafasamar eignir fjármálastofnana
og breska og svissneska ríkið hafa
aðstoðað sína banka með beinum
fjárframlögum. Aðgerðir Seðla-
banka Íslands í lok september sl.
þegar hann bauðst til að kaupa
hlut í Glitni fyrir hönd íslenska
ríkisins eru af þessum toga.
Mikill kostnaður af lausafé
Þótt erlend mynt hafi hafi verið
tekin upp einhliða geta stjórnvöld
sett reglur um lausafé, bindi-
skyldu, eiginfjárhlutfall o.fl. Seðla-
bankinn gæti einnig legið með
varasjóð af lausu fé. Þar eð hann
þyrfti að greiða markaðsvexti fyrir
þetta fé er ekki sjálfgefið að hann
veiti slíka þjónustu. Sennilega er
eðlilegast að bankarnir sæju sjálf-
ir um að tryggja að þeir hafi að-
gang að nægilegu lausu fé. Það má
gera ráð fyrir því að á næstunni –
þ.e. meðan bankarnir eru að end-
urheimta traust – muni þeir þurfa
mjög mikið af lausu fé. Óháð því
hvort Seðlabanki Íslands tekur
þátt í kostnaðinum eða ekki verð-
ur fjármálastarfsemin mjög dýr.
Þessi mikli kostnaður mun koma
niður á samkeppnishæfni inn-
lendra fjármálafyrirtækja. Ein-
hliða upptaka evru mun auðvelda
erlendum bönkum – einkum bönk-
um í evru-löndunum – að hefja
bankaþjónustu hér á landi. Þannig
gæti peninga- og fjármálakerfi
landsins orðið hluti af kerfi evru-
landanna.
Einhliða upptaka og
lánveitandi til þrautavara
Ásgeir G. Daní-
elsson skrifar í til-
efni greinar Ársæls
Valfells og Heiðars
Más Guðjónssonar
»Einhliða upptaka
evru mun auðvelda
erlendum bönkum –
einkum bönkum í evru-
löndunum – að hefja
bankaþjónustu hér á
landi.
Ásgeir G. Daníelsson
Höfundur er hagfræðingur.
OFT er talað um að
EES-samningnum fylgi
ekki afsal á fullveldi
m.a. vegna þess að Ís-
land og hin EFTA-ríkin
sem eru aðilar að samn-
ingnum geti beitt neit-
unarvaldi um að inn-
leiða löggjöf ESB. Sú
staðhæfing að EFTA-
ríkin hafi neitunarvald
er hins vegar ekki í
samræmi við hina hefðbundnu skil-
greiningu á neitunarvaldi ríkja inn-
an alþjóðastofnana, enda er hvergi í
EES-samningnum minnst á orðið
„neitunarvald“ (e. veto). Þegar talað
er um neitunarvald innan al-
þjóðastofnunar er yfirleitt átt við að
aðildarríkin hafi rétt á að hafna
ákvörðun án merkjanlegra afleið-
inga á starfsemi stofnunarinnar eða
stöðu aðildarríkjanna. Til dæmis í
öryggisráði Sameinuðu þjóðanna
hafa föstu meðlimirnir, Bandaríkin,
Bretland, Frakkland, Kína og Rúss-
land, neitunarvald gagnvart öllum
efnislegum ályktunum ráðsins. Ef
eitt þessara ríkja neitar að sam-
þykkja ályktun missir það ekki sæti
sitt í ráðinu og þaðan af síður fellur
starfsemi öryggisráðsins niður.
Þetta á einnig við um sum sam-
starfssvið innan ESB, t.d. utanrík-
ismál, en þar þarf samþykki allra
aðildarríkjanna til að mál nái fram
að ganga. Ef samhljóða samþykki
næst ekki hefur það aðeins áhrif á
þá tilteknu ákvörðun en ekki sam-
starfið í heild og því má segja að rík-
in hafi neitunarvald.
Þetta á ekki við um EES-
samninginn. Það er rétt að ef
EFTA-ríkin sjá sér ekki fært að
taka ákveðna gerð inn í samninginn
eiga þau kost á að hafna upptöku
hennar í sameiginlegu EES-
nefndinni þar sem sendiherrar
EFTA-ríkjanna í Brussel funda
með fulltrúum framkvæmda-
stjórnar ESB. Hins vegar hefði
þessi möguleiki afdrifaríkar afleið-
ingar í för með sér fyrir EFTA-ríkin
þar sem 102. gr. EES-samningsins
kveður á um að sá viðauki samn-
ingsins sem löggjöfin nær til verði
felldur niður ef ekki er hægt að
komast að samkomulagi um að taka
löggjöf upp í samninginn. Þjóðþing
EFTA-ríkjanna hafa einnig rétt á
að hafna innleiðingu löggjafar ESB
en þessi réttur hefur líka verið tal-
inn mikilvægur fyrir fullveldissjón-
armið. Hins vegar hefði þessi kostur
sömu afleiðingar og neitun EFTA-
ríkjanna að taka gerð upp í sameig-
inlegu EES-nefndinni, þ.e. sá við-
auki samningsins
sem löggjöfin nær til
yrði felldur niður
(103. gr. EES). Þar
sem Ísland og hin
EFTA-ríkin eru mjög
háð aðgangi að innri
markaði ESB sem
EES-samningurinn
veitir er kannski ekki
að undra að þau hafa
aldrei neitað að taka
löggjöf upp í samn-
inginn eða innleiða
hana í landsrétt, þó að stundum
hafi innleiðing sætt umtalsverðum
töfum t.d. í sambandi við tilskipun
ESB um frjálsa för fólks (Directive
2004/38/EC). Íslandi og Liechten-
stein þótti hún ganga of langt í að
veita réttindi til borgara utan Evr-
ópska efnahagssvæðisins og töldu
hana falla utan ramma EES-
samningsins. Hart var tekist á um
gerðina í sameiginlegu nefndinni
og þar sem ekki náðist sátt um að
taka hana upp í EES-samninginn
innan settra tímamarka vísaði
framkvæmdastjórnin til 102. gr.
Samkomulag náðist loks um málið
og gerðin var á endanum tekin upp
í samninginn. Ísland hefur þó náð
að knýja fram undanþágur og að-
laganir í sameiginlegu EES-
nefndinni ef góð rök eru fyrir því að
aðstæður á Íslandi séu ólíkar því
sem gengur og gerist í Evrópu t.d.
varðandi flugvernd og orkunýtingu
í byggingum. En það er mikill mun-
ur á því að geta stundum fengið
undanþágur og að geta alfarið
hafnað upptöku gerðar án afleið-
inga. Þetta verður einnig að teljast
mjög ólíkt starfsemi öryggisráðs
Sameinuðu þjóðanna þar sem neit-
unarvaldi hefur oft verið beitt.
Grundvallarmunur er því á hefð-
bundnu neitunarvaldi og þeim rétt-
indum og skyldum sem EES-
samningurinn felur í sér og villandi
hlýtur að teljast að tala um að
EFTA-ríkin hafi neitunarvald,
a.m.k. í hinum hefðbundna skiln-
ingi.
Meira: mbl.is/esb
EES felur ekki í sér
hefðbundið neitunarvald
Jóhanna Jónsdóttir
skrifar um EES
Jóhanna Jónsdóttir
»EES-samningurinn
felur ekki í sér neit-
urnarvald miðað við
hefðbundnar skilgrein-
ingar á neitunarvaldi
ríkja innan alþjóða-
stofnana.
Höfundur er doktorsnemi í Evr-
ópufræðum við Cambridge-háskóla.