SunnudagsMogginn - 20.11.2011, Blaðsíða 21

20. nóvember 2011 21
Barnabækur
Af hverju gjósa fjöll? Spurningar og
svör af Vísindavefnum um eldgos
Þorsteinn Vilhjálmsson og Jón Gunnar
Þorsteinsson
Mál og menning
Fjölmargir fróðleiksfúsar hafa í
gegnum tíðina leitað ráða hjá
Vísindavef Háskóla Íslands. Það
er því góð hugmynd að nýta
þennan fróðleik til bókaútgáfu og
það er gert í fyrsta sinn með
útgáfu þessarar bókar. En það þarf að vanda til
verka þó svo að fróðleikurinn sé áhugaverður á
heimasíðunni og það hefur svo sannarlega
tekist vel til í þetta sinn. Í bókinni eru 40
spurningar og svör um eldfjöll og þær eru allt
frá vangaveltum um af hverju eldgos verða yfir í
spurningu um hvort íslenskt móberg segi okkur
eitthvað um líf á Mars. Bókin er vel heppnað
fræði- og uppflettirit og ætti að nýtast vel
börnum sem vilja fræðast um eldfjöll, jarðfræði
og sögu jarðarinnar.
Birta Björnsdóttir
Dans vil ég heyra
Eva María Jónsdóttir. Óskar Jónasson
myndskreytti
Mál og menning
Alltaf er gleðilegt þegar fólk
tekur sig til í þeim tilgangi að
kynna gleymdar þjóðlegar hefðir
fyrir okkur hinum og ekki er
verra þegar það er sett fram á
svona frumlegan og aðgengilegan hátt. Maður
fyllist þakklæti í garð svona fólks og gaman
væri að fá framhald á, það hlýtur að vera til
meira þjóðlegt efni sem hægt er að gefa út á
svipaðan hátt. Líklega verða margir kennarar
fegnir útgáfunni, því þetta er afbragðs innlegg í
kennslu, ekki síst yngri barna. En bókin er ekki
síður kærkomin viðbót í bókasafn
fjölskyldunnar.
Anna Lilja Þórisdóttir
Forsetinn, prinsessan og
höllin sem svaf
Gerður Kristný, myndir teiknaði Halldór
Baldurssson
Mál og menning
Sagan er virkilega skemmtileg og
Gerður Kristný er flestum lunknari
í líkingamáli. Í bókinni lendir flugvél
eins og lipur spói, myrkur lýkst um
fólk eins og mjúkur trefill og gamal-
menni talar eins og kvefuð
húsfluga. Myndir Halldórs Baldurssonar skapa
örlítið geggjaðan léttleika, það er mikil hreyfing í
þeim og þær styðja geysilega vel við söguna.
Forsetinn, prinsessan og höllin sem svaf er
sprellfjörug skemmtilesning, ekki bara fyrir
börn, heldur fyrir alla sem langar til að gleyma
sér um stund með forsetanum glaðlynda og
vinum hans.
Anna Lilja Þórisdóttir
Flugan sem stöðvaði stríðið
Bryndís Björgvinsdóttir
Vaka-Helgafell
Það er ekki oft sem tækifæri gefst
til að lesa heila bók sem sögð er út
frá sjónarhóli húsflugna. Sú
staðreynd ein og sér ætti að vera
nógu góð ástæða til að mæla með
lestri bókarinnar Flugan sem
stöðvaði stríðið. Enn betri ástæður eru þær að
bókin er skemmtileg, frumleg og vel skrifuð og
vel skiljanlegt að Bryndís Björgvinsdóttir hafi
fengið fyrir Íslensku barnabókaverðlaunin fyrir
bókina á dögunum.
Birta Björnsdóttir
Hávamál
Þórarinn Eldjárn endurorti, Kristín Ragna
Gunnarsdóttir myndlýsti
Mál og menning
Það er kannski hæpið að
flokka bókina með
barnabókum þó svo að öllum
börnum væri hollt og gott að
kynnast Hávamálum.
Fullorðnir ættu ekki síður að hafa gagn og
gaman af bókinni og hún á eflaust eftir að
nýtast vel sem tilvalin gjöf fyrir börn, unglinga
og fullorðna á komandi árum.
Birta Björnsdóttir
Játningar mjólkurfernuskálds
Arndís Þórarinsdóttir
Mál og menning
En bókin er sem fyrr segir
skemmtileg lesning fyrir alla
unglinga og ætti að vera hvetjandi
fyrir hvern og einn að berjast fyrir
því að fá að vera hann sjálfur, sem
og að sýna öðru fólki
umburðarlyndi þó það sé ekki eins og maður
sjálfur.
Birta Björnsdóttir
Komdu, höldum veislu!
Björk Bjarkadóttir
Mál og menning
Ég hafði smáefasemdir í
upphafi um svona bók sem
fer fram á virkni lesandans,
sá ekki fyrir mér að þeir yrðu
virkir. Annað kom á daginn
þegar ég las hana fyrir
ungan son minn. Hann hikaði ekki við að kyssa
blaðsíðurnar, klappa og kalla. Ég hef lesið hana
mörgum sinnum fyrir hann og alltaf hefur hann
jafngaman af „vinnunni“ sem bókin fer fram á.
Sagan er ljúf, ljóslifandi og heillandi.
Myndskreytingin er öðruvísi, lífleg í sínum
haustlitum, og á vel við söguna ... Komdu,
höldum veislu! skapar veislu hjá hverjum þeim
sem lesa hana saman. Björk hefur tekist enn
og aftur að lífga upp á barnabókaúrvalið með
frumlegri og flottri bók.
Ingveldur Geirsdóttir
Náttúrugripasafnið
Sigrún Eldjárn
Mál og menning
Sigrún Eldjárn kann að skrifa
bækur fyrir börn, á því leikur lítill
vafi. Indversk blómafræ, dvergar
og dularfullir menn með
sólgleraugu er meðal þess sem
kemur við sögu í þessarri
skemmtilegu og spennandi ævintýrabók fyrir
alla krakka. Sagan er þrælspennandi og líkt og í
öllum góðum spennusögum er um miðbikið
fjölda spurninga ósvarað og fjöldi dularfullra
persóna á kreiki svo ekki er annað hægt en að
halda lestrinum áfram allt til enda
Birta Björnsdóttir
Óskabarn: Bókin um Jón Sigurðsson
Brynhildur Þórarinsdóttir
Mál og menning
Brynhildur Þórarinsdóttir,
lektor við Háskólann á
Akureyri, tekur sögu Jóns
saman. Fyrir fyrri bækur sínar
hefur Brynhildur fengið fjölda
viðurkenninga en hún hefur t.d. endursagt
Njálu, Eglu og Laxdælu fyrir börn og unglinga.
Henni bregst ekki bogalistin í þessari bók frekar
en í þeim fyrri. Textinn um Jón er
„Hann er klepptækur“. Það
sýnir bezt fordóma gagnvart
geðsjúkdómum hvað þetta
orðatiltæki var mikið notað í al-
mennum umræðum fyrr á ár-
um.
Við vorum svo heppin að
snemma sumars 1968 var opnuð
ný geðdeild á Borgarspítalanum.
Yfirlæknir hinnar nýju geð-
deildar var ráðinn Karl Strand,
sem hafði stundað geðlækningar
í London. Hann hafði skrifað
bók, Hugur einn það veit,
sennilega fyrsta bókin um hug-
sýki sem skrifuð hafði verið fyr-
ir almenning á Íslandi. Ég las þá
bók mikið vorið 1968.
Sjúkdómsgreining Karls
Strand var skýr. Hér var um al-
varlega geðveiki að ræða, senni-
lega geðklofa. Schizofreni. Í
mínum huga, sem vissi ekki
neitt um geðsjúkdóma, þýddi
þetta orð óhugnanlegan og
ólæknanlegan sjúkdóm. Nokkr-
um vikum síðar velti annar geð-
læknir, Jakob Jónasson, vöng-
um yfir málinu og taldi sig sjá
vísbendingar um að kannski
væri þetta geðklofi með ein-
hvers konar geðhvörfum sem
ívafi. Hann reyndist sannspár.
Mín fyrsta hugsun var að hlífa
dætrum okkar við sjúkdómi
móður þeirra. Kannski er rétt-
ara að segja að ég hafi reynt að
fela sjúkdóminn fyrir dætrum
okkar fyrstu árin. Tilhneigingin
til að fela var sterk.
Ég hafði engan skilning á eða
vitneskju um hversu miklu máli
tengslin við móður skipta á
fyrstu mánuðum og misserum
ævinnar. Rofin tengsl á milli
móður og nýfæddrar dóttur á
fyrsta árinu í lífi hennar áttu
eftir að birtast með marg-
víslegum hætti næstu áratugi.
Í afar fróðlegri og gagnlegri
bók sinni, Árin sem enginn
man, segir Sæunn Kjart-
ansdóttir, sálgreinir:
Ung börn vita ekki að þótt
tiltekin manneskja sé ekki á
staðnum er hún samt ennþá til.
Það er ekki fyrr en barnið er
sex til níu mánaða gamalt, sem
fer að móta fyrir ímynd af
móðurinni í hugarheimi þess,
sem það getur kallað fram,
þegar hún er ekki nærri. Ef
móðir og barn eru aðskilin of
lengi getur barnið fundið til
mikillar skelfingar.
Sumarið 1968 og næstu árin á
eftir var lítið sem ekkert fjallað
af hálfu fagfólks um hugsanleg
áhrif þessa erfiða sjúkdóms á
börn okkar. Það voru tilfinn-
ingaleg viðbrögð að það yrði að
forða þeim frá því að upplifa
geðveiki móður sinnar. En ég
hafði heldur ekki vit á að spyrja.
Áratugum síðar, eftir að
skilningur okkar beggja hafði
vaknað á því hvers konar
grundvallaratriði það hefði ver-
ið að meðhöndla þessi veikindi
með réttum hætti gagnvart
dætrum okkar, vakti það athygli
mína að íslenzkur hjúkrunar-
fræðingur, Eydís Sveinbjarn-
ardóttir, stundaði rannsóknir á
vandamálum aðstandenda geð-
sjúkra. Það var óplægður akur
þá, alla vega á Íslandi. Eydís er
frumherji á þessu sviði hér.
Eitt af því, sem gjarnan ein-
kennir viðbrögð geðsjúkra, er
reiði í garð sinna nánustu. Fyrst
var það bæði sárt og erfitt. Svo
varð það þolanlegt þegar ég
gerði mér grein fyrir því að þetta
voru sjúkdómseinkenni en ekki
raunveruleiki. En þau viðbrögð
þýddu að ég þurfti stundum að
bíta á jaxlinn til þess að fara á
geðdeildina á hverjum degi og
stundum oft á dag.
Jafnframt leitaði þessi spurn-
ing á: Var þetta mér að kenna?
Hafði ég gert eitthvað eða látið
eitthvað ógert, sem hafði komið
þessum sjúkdómi af stað? Það
leið töluvert langur tími, mörg
ár þar til sú hugsun hvarf að
mestu – en þó aldrei alveg.
Svo liðu dagar og vikur og
ekkert breyttist. Sterk lyfja-
meðferð hafði hafizt nokkrum
vikum áður en til innlagnar kom
á geðdeild Borgarspítalans.
Kona mín varð sljó og sinnulaus
vegna stöðugt aukinnar lyfja-
gjafar, sem engum árangri skil-
aði, og virtist hverfa inn í aðra
veröld, sem hafði enga snert-
ingu við okkar veröld. Smátt og
smátt jókst skilningur minn á
því að það tekur tíma fyrir lyfin
að virka. Svo uppgötvast sá
veruleiki að lyfin hafa auka-
áhrif, sem stundum lýsa sér eins
og sjúkdómseinkenni. Þetta var
ný og áður óþekkt veröld.
Hún lifði í sínum heimi. Og
þegar vikurnar liðu án þess að
nokkur breyting væri sjáanleg
dofnaði vonin um að þessi 25 ára
gáfaða og glæsilega kona, sem ég
hafði kynnzt fjórum árum áður,
næði nokkru sinni tengslum við
veruleikann.
Á miðju sumri var ég orðinn
vonlaus um að nokkuð mundi
breytast.
Móðir mín og tengdamóðir
björguðu þessu með litlu stúlk-
urnar tvær, sem mamma þeirra
gat ekki sinnt. Það er merkilegt
að á svona stundum eru það
mömmurnar sem skipta máli –
ekki pabbarnir. Hvers vegna?
Dag einn sagði Karl Strand:
Það er ekki um annað að ræða en
reyna raflækningar – öðru nafni
„sjokk“.
(Úr sjúkraskýrslum)
10.7. „Sjúkl. talar næstum því
hreina vitleysu, er mjög óróleg,
á sífelldu rápi um gangana inn
á vaktherbergi, drekkandi vatn
úr krönum o.sv.frv.“
11.7. „Sama ástand, e.t.v. er
reynandi að auka við hana
Trilafon og Chlorpromazin í
eina eða tvær vikur, en ef ekki
sjást batamerki þá er indicerad
að reyna raflækningu.“
12.7. „Sjúkl. var töluvert agi-
teruð og aggresiv í gær og var
þá ákveðið í morgun að gefa
henni E.C.T. (Electroconvulsive
Therapy, raflækningar, innsk.
höf.) Fékk hún sitt fyrsta E.C.T.
í morgun, sem tókst vel, sjúkl.
var róleg og ekki hrædd, svaf
vært og lengi á eftir.“
Í æsku hafði ég heyrt talað í
hálfum hljóðum um „sjokk“ í
sambandi við móðursystur
mína. Nú var ég beðinn um að
undirrita samþykki við raf-
lækningum. Ég vissi að sú lækn-
ingaaðferð hafði ekki verið not-
uð í fyrstu á Kleppi þótt hún
hefði síðar verið tekin þar upp á
ábyrgð viðkomandi lækna. Þeg-
ar ég spurði um áhrif og afleið-
ingar var svarið að raflækningar
hefðu tímabundin áhrif á minni
sjúklinga, sérstaklega skamm-
tímaminni. En ekki varanleg. Ég
skrifaði undir og sá ekki hvað ég
gæti annað gert.
Sú undirskrift sótti mig heim
áratugum síðar, þegar fjallað var
í erlendum bókum á mjög nei-
kvæðan hátt um raflækningar
og áhrif þeirra – sérstaklega á
minni. Raflækningar voru og
eru umdeildar.
Hins vegar var ekki leitað eftir
undirskrift sjúklings. Mundum
við telja það viðunandi vinnu-
brögð í dag? Á hinn bóginn má
þó spyrja: Hvaða máli skiptir
undirskrift sjúklings sem veit
ekki í þennan heim eða annan?
Þegar ég hugsa til baka er ég
ekki viss um að ég hafi sjálfur
verið í miklu betra ástandi til
þess að veita slíkt samþykki.
Það er erfitt að lýsa þeirri ör-
væntingu, sem getur gripið
mann við svona aðstæður. Mér
fannst þegar þarna var komið
sögu nánast óhugsandi að eig-
inkona mín ætti eftir að snúa
aftur til raunveruleikans.
Á ráðstefnu á vegum Hugar-
afls fyrir nokkrum árum sagði
ég um þessa undirskrift:
Í dag mundi ég hugsa mig
betur um. En þegar manni
finnst veröldin hafa hrunið í
kringum sig er fyrsta hugsunin
ekki endilega sú að hugsa sig
betur um.
Sumarið 1968 var unnið
kraftaverk með raflækningum.
Með þeim náðist árangur, sem
lyfjameðferð hafði ekki skilað.
Ómunatíð: Saga um geðveiki er
220 bls. Útgefandi er Veröld.
þessa sögu?
Morgunblaðið/Árni Torfason
ELFRÍÐ
- í senn óhugnanleg og hugljúf frásögn
holabok.is/holar@holabok.is
Elfríð Pálsdóttir fæddist og ólst
upp í Þýskalandi á stríðsárunum
þar sem dauðinn beið við hvert
fótmál. Hún fluttist síðar til Ís-
lands og bjó þá m.a. á Siglunesi
og á Dalatanga, þar sem hún var
vitavörður ásamt manni sínum,
Erlendi Magnússyni. Það var
Elfríði mikil raun að rifja upp
æskuár sín í Þýskalandi.
Lesendur þessarar bókar munu
vafalítið skilja af hverju svo var.