Fréttablaðið - 26.04.2014, Blaðsíða 32

26. apríl 2014 LAUGARDAGUR| HELGIN | 32
Margir hafa komið að máli við mig … reyndar ekki til að biðja mig að gerast odd-viti Framsóknarflokksins í Reykjavík, enda færi það líklega aldrei vel, en svo ég
segi nú alveg satt og rétt frá, þá eru það
í rauninni aðeins tveir sem hafa komið að
máli við mig, en tveir eru þó alltaf tveir,
og þeir höfðu báðir hina sömu ósk fram að
færa: „Er nú ekki kominn tími til að skrifa
um Herúlakenninguna?“
Og jú, hér er þá kominn tími til að skrifa
um Herúlakenninguna, enda er hún ein hin
skemmtilegasta af alltof fáum „alternatív“
kenningum um íslenska sögu. Slíkar kenn-
ingar ganga í berhögg við viðtekna sögu-
lega vitund og þekkingu, og eru oftast
meir og minna úr lausu lofti gripnar, en
geta þó – þegar best lætur – varpað nýju og
frumlegu ljósi á það sem við teljum okkur
vita um fortíðina. Norski landkönnuðurinn
Thor Heyerdahl var sérfræðingur í slíkum
„alternatívum“ söguskýringum um tengsl
og uppruna þjóða í fornöld, og þótt kenn-
ingar Heyerdahls hafi flestallar (svo ég
viti til) reynst fleipur eitt, þá voru þær
skemmtilegar og hugkvæmar og sýndu
hvernig hugsa mátti hlutina upp á nýtt.
Og Herúlakenningin er eða var slík
„alternatív“ söguskýring um uppruna
Íslendinga. Því er sjálfsagt að láta það
eftir mönnunum tveimur að fara hér
fáeinum orðum um Herúlakenninguna, en
að einhverju leyti hlýt ég að styðjast við
mjög stytta útgáfu af fyrri skrifum mínum
um efnið í Sögunni allri frá því fyrir sjö
árum.
Það var Barði Guðmundsson, sagn-
fræðingur, þjóðskjalavörður og um tíma
alþingismaður, sem setti fram Herúla-
kenninguna. Hann fjallaði um hana stutt-
lega í ýmsum skrifum sínum gegnum árin
en síðan birtist hún í öllu sínu veldi í bók-
inni Uppruni Íslendinga sem kom út 1959,
tveimur árum eftir andlát Barða. Kenn-
ingin átti að skýra það sem Barða fannst
dular fullt við uppruna íslensku þjóð arinnar
og átti sér einkum tvær meginrætur.
Fluttu álfur á enda
Í fyrsta lagi varð ekki betur séð af rit-
uðum heimildum um landnám Íslands
en að landið hefði verið numið á ótrúlega
skömmum tíma. Landnámsmenn frá Nor-
egi komu hingað að (næstum) ónumdu
landi um 870 og á sárafáum áratugum
byggðist landið allt, samkvæmt skrifum
Ara fróða og félaga hans. Sumum, og þar
á meðal Barða, fannst hraðanum svipa
meira til skipulagðra þjóðflutninga en
hægfara landnáms búandkarla og vík-
ingahöfðingja á eigin vegum. Og var ekki
mögulegt að landnáminu hefði svipað til
þjóðflutninga einfaldlega af því að um
þjóðflutninga hafi verið að ræða?
Í sjálfu sér var ekkert því til fyrirstöðu.
Alvanalegt var um það leyti sem mið aldir
leystu fornöldina af hólmi að þjóðir og ætt-
bálkar tækju sig upp með allt sitt hafur-
task og flyttu sig jafnvel álfur á enda.
Germanskir þjóðflokkar stunduðu þetta
til dæmis mjög og nægir þá að minna á
Vandala, sem þustu á tæpum þrjátíu árum
í upphafi fimmtu aldar frá heimahögum
sínum í Póllandi, sem nú heitir, og fóru um
Frakkland og Spán áður en þeir enduðu í
Túnis þar sem þeir gerðust kóngar í hinu
forna rómverska skattlandi Afríku. Gat
verið að í vesturfjörðum Noregs hefði á
áttundu öld búið sérstakur ættbálkur eða
þjóð, sem hefði tekið sig upp í heilu lagi og
flust út í eyju þá sem Garðar Svavarsson
og Hrafna-Flóki höfðu þá nýlega fundið í
Atlantshafinu? En svo hafi snjóað fljótt
yfir þá fortíð af einhverjum ástæðum svo
Ari fróði og félagar hefðu ekkert um þá
þjóð vitað, þegar þeir fóru að festa söguna
á kálfskinn þremur öldum síðar, og raun-
veruleg ástæða landnámsins því gleymst.
Herúlar hirðskáld Húna
Í öðru lagi fannst Barða og skoðana-
bræðrum hans að sitthvað væri svo ólíkt
með samfélagi landnámsmanna á Íslandi
annars vegar og hins vegar samfélagi
þeirra sem eftir urðu í Noregi að það
yrði varla skýrt nema þannig að um tvær
aðskildar þjóðir væri að ræða. Hér nefndi
Barði margt til sögu, en í stuttri blaða-
grein má aðeins nefna sitthvað úr þeim
lögum sem landnámsmenn á Íslandi settu
sér, að staða kvenna hefði verið öll önnur
en í Noregi, dálæti á svínum hefði verið
mikið á Íslandi en ekki í Noregi og
birtist meðal annars í fjölda
Saurbæja á Íslandi – og
svo síðast en ekki síst að
sagna- og kvæðahefð sú
sem fljótlega reis hér
á landi hefði ekki átt
sér neina hliðstæðu
í Noregi eftir að
landnámsmenn
hurfu á braut.
Þegar Barði
fór að svip-
ast um í forn-
um heimildum
eftir þjóð sem
kynni að hafa
búið í vestur-
fjörðum Noregs
en svo stokkið í
heilu lagi burt
þaðan og ti l
Íslands, þá fann
ha nn reynda r
fljótlega eina þjóð
sem honum fannst
koma mjög sterklega
til álita.
Það voru Herúlar.
Heimildir um Herúla eru
af skornum skammti en sam-
kvæmt þeirri mynd sem menn púsl-
uðu saman á 19. og framan af 20. öld, þá
átti saga þeirra að vera sú að þeir hafi
búið sunnarlega á Norðurlöndum þar til á
annarri öld eftir Krist en stór hluti þjóð-
arinnar hafi þá lagst í ferðalög og haldið
suður fyrir Eystrasalt. Þar hafi Her-
úlar lent í slagtogi með mun fjölmenn-
ari germanskri þjóð, Gotum, sem einnig
hafi komið frá Norðurlöndum, og saman
hafi þjóðirnar herjað á lönd Rómverja á
Balkan skaga með prýðisárangri til að
byrja með. Eftir að hafa tapað mikilli fólk-
orrustu gegn Rómarkeisaranum Kládí-
usi II. árið 269 hörfuðu Gotar og Herúlar
í norðvestur og bjuggu í um það bil öld í
suður hluta hinnar núverandi Úkraínu.
Þegar hinir herskáu Húnar komu svo
æðandi austan að og lögðu undir sig þetta
landsvæði, þá klofnaði þjóð Gota í tvennt,
hluti þeirra lagði á flótta vestur á bóg-
inn en aðrir urðu undirsátar og málaliðar
Húna. Og sú varð líka raunin um Herúla,
þeir fylgdu Húnum sem tryggir þjónar í
nokkra áratugi og verður ekki vart við
annað en þeir hafi verið hinir ánægðustu
með sinn hlut. Í einni heimild segir að
Herúlar hafi verið hirðskáld Húna og í því
sambandi benda stuðningsmenn Herúla-
kenningar á að hin ævafornu Eddukvæði
sem hvergi varðveittust nema á Íslandi
beri Húnum reyndar alls ekki illa söguna,
ólíkt flestöllum öðrum gömlum
evrópskum heimildum. Það
gæti þá bent til þess að
Herúlar hafi flutt með
sér sín fornu kvæði
alla leið til Íslands.
Örlög Herúla-
kenningarinnar
ráðast
Svo mikið er
víst að ekki
bar á mót-
spyrnu Her-
úla við Húna,
og þeir voru
til dæmis í liði
Húna í hinni
frægu orrustu
við Chalons
í Frakklandi
árið 451 þegar
litlu munaði að
Atli Húna kóngur
næði undir sig
miklum lendum
í Vestur-Evrópu.
Aðeins fáeinum árum
seinna hrundi veldi
Húna hins vegar snögglega
við fráfall Atla og þá komu
Herúlar sér upp svolitlu konungs-
ríki inni í miðri Evrópu, nokkurn veginn
þar sem nú mætast Slóvakía og Ungverja-
land. Ekki varð það stöndugt ríki og um 508
féll síðasti kóngur þess í orrustu við hina
germönsku Langbarða.
En jafnframt var herúlska málaliða víða
að finna í herflokkum á þessum róstusömu
tímum og til dæmis er haft fyrir satt að
hann hafi verið herúlskur í aðra ættina,
germanski herforinginn Ódóaker, sá sem
setti af síðasta keisarann í vesturhluta
Rómaveldis árið 476 og batt þar með enda
á samfellda sögu þess mikla heimsveldis.
En hvað gerðist svo? Hvernig gat Barða
Guðmundssyni dottið í hug að þjóð, sem
hvarf í raun úr evrópskum heimildum rétt
um árið 500, og var þá stödd í miðri Evrópu,
hefði svo birst tæpum þrjú hundruð árum
seinna, komin á knörrum sínum austan um
hyldýpis haf hingað í sælunnar reit?
Frá því vinnst ekki tími til að segja nú
og aldrei þessu vant verður því framhald
á greininni eftir viku þegar örlög Herúla-
kenningarinnar ráðast!
FLÆKJUSAGA
Illugi Jökulsson var
spurður í Bónus
um daginn, og
síðan á Face-
book, hvenær
hann ætlaði
að skrifa um
Herúlakenn-
inguna. Ekki
seinna en
núna!

Sumum, og
þar á meðal
Barða,
fannst
hraðanum
[á landnámi
Íslands]
svipa meira
til skipu-
lagðra
þjóðflutn-
inga en
hægfara
landnáms
búandkarla
og víkinga-
höfðingja á
eigin veg-
um.“
ERU ÍSLENDINGAR HERÚLAR?
Bókmenntaverðlaun
Tómasar Guðmundssonar 2014
Reykjavíkurborg auglýsir hér með ef tir óprentuðu handriti
að ljóðabók, frumsömdu á íslensku, til að keppa um
Bókmenntaverðlaun Tómasar Guðmundssonar sem verða
til úthlutunar á síðari hluta árs 2014.
Verðlaun að upphæð 600 þúsund krónur verða veit t fyrir eit t handrit .

Þriggja manna dómnefnd metur verkin;
Davíð Stefánsson formaður og Ragnhildur Pála Ófeigsdót tir
t ilnefnd af menningar- og ferðamálaráði Reykjavíkurborgar
og Bjarni Bjarnason tilnefndur af Rithöfundasambandi Íslands.

Útgáfurét tur verðlaunahandrits er í höndum höfundar eða
þess forlags sem hann ákveður. Sé dómnefnd á einu máli um
að ekker t þeirra verka sem borist hafa fullnægi þeim kröfum
sem hún telur að gera verði til verðlaunaverka, má fella
verðlaunaafhendingu niður það ár. Handritum sem keppa til
verðlaunanna þarf að skila merktum dulnefni, en nafn og
heimilisfang fylgi með í lokuðu umslagi.

Handrit berist í síðasta lagi 1. júní 2014

Utanáskrif t :
Bókmenntaverðlaun Tómasar Guðmundssonar b.t .
Signýjar Pálsdót tur, skrifstofustjóra menningarmála
Menningar- og ferðamálasviði Reykjavíkurborgar,
Vesturgötu 1, 2 . hæð, 101 Reykjavík.

Bjarki Karlsson hlaut bókmenntaverðlaun Tómasar Guðmundssonar 2012.
Aðrir sem át tu handrit í keppninni eru beðnir að vit ja þeirra á skrifstofu
Menningar- og ferðamálasviðs Reykjavíkurborgar sem fyrst eða fyrir 1.
febrúar 2014. Einnig er unnt að fá handrit send í póstkröfu. Gefa þarf upp
dulnefni. Aðeins var opnað umslag með nafni vinningshafa.
SÝNIST YKKUR ÓDÓAKER LÍTA ÚT FYRIR AÐ VERA ÍSLENSKUR? Ódóaker neyðir Rómarkeisarann
Rómúlus Ágústúlus til að lúta sér. Hann setti Rómúlus þennan af sem keisara og gerðist sjálfur konungur
yfir Ítalíu í staðinn. Sögu hins eiginlega Rómaveldis var lokið.