Tíminn - 31.03.1928, Blaðsíða 1

(öfaíbfetí
9Ö afgreiðsiumaður C i m an s er
Xannpeig J>orsteins6ótíir,
5ami>anös4ú5inu, Seyfjamf.
^fgreiÖsía
C i m a n s er i Sambanösijúsinu
®pín baglega 9—f2 f. i).
5tmi ^96.
XH. ár.
Reykjavík, 31. mars 1928.
18. blaS.
Á þingi 1925 var skipuð milli-
þing’anefnd, til þess að rannsaka
og gera tillögur um nýja skipun
á bankamálum landsins. 1 nefnd-
ina voru valdir: Jónas Jónsson,
núverandi ráðherra, Ásgeir Ás-
geirsson núverandi fræðslumála-
stjóri, Benedikt Sveinsson alþm.,
Magnús Jónson alþm. og Sveinn
Bjömsson sendiherra.
Nefndin framkvæmdi mjög
mikla 'rannsókn um þessi efni og
skilaði áliti sínu og tillögum ítar-
lega rökstuddum ásamt ýmsum
álitsskjölum bankafróðustu manna
á Norðurlöndum. Hið merkasta
við starf nefndarinnar var það,
að fulltrúar stærstu stjómmála-
flokkanna í landinu, Framsóknar-
flokksins og íhaldsflokksins, sem
era að jafnaði ósamþykkir um
úrlausn höfuðmála, urðu hér sam-
taka í nær öllum meginatriðum.
Benedikt Sveinsson, sem var full-
trúi þálifandi Sjálfstæðisflokks,
tók algerða sérstöðu í nefndinni.
Náðu tillögur hans eigi fram að
ganga, og skal ekki fjölyrt um
þær í þessari grein. — Rétt er
að geta þess, að Magnús Jónsson
var jafnan tregur til fylgis við þá
skipun, að ríkið bæri ábyrgð á
bankanum. Að öðru leyti varð í
nefndinni samkomulag um megin-
atriði. Mátti því ætla að rann-
sóknin hefði leitt til þeirrar nið-
urstöðu, sem best varð kosin eft-
ir atvikum.
Ihaldsstjómin lagði síðan fyrir
þingið 1926 frumvarp til laga um
Landsbankann, reist í öllum höf-
uðefnum á tillögum milliþinga-
nefndarinnar. Málið náði ekki
fram að ganga á því þingi. Var
það síðan að nýju lagt fyrir
þingið 1927 og afgreitt sem lög,
en með mjög stórvægilegum
breytingum til skemda.
Þessar umræddu skemdir á úr-
lausn bankamálsins áttu sér sögu-
leg og illkynjuð tildrög. Upphafs-
maður flestra þeirra var Bjöm
Kristjánsson fyrrum bankastjóri.
Landskunnugt er, að B. Kr. hefir
lengi verið mikill óvildarmaður
bankans og þó einkum öfundar-
maður núverandi bankastjóra. Or-
sökin er sú, að í sambandi við
bankann hefir B. Kr. biðið megin-
ósigur 1 opinberu lífi sínu. Er
mælt að hann hafi verið mestur
hvatamaður að brottrekstri banka
stjóranna í tíð Björns Jónssonar
ráðherra. Enda var hann þá skip-
aður bankastjóri. Byrjunarafskifti
hans af bankanum voru þannig
einskonar ófriðarráðstafanir. Við
síðari atvik urðu þessar innri
hvatir honum að fótakefli. Hann
einangraðist í bankastjóminni og
varð líkari niðursetu í bankanum
heldur en ráðandi manni. Var
hann þá, „öreiga“ að sjálfs hans
sögn, „keyptur“ út úr bankanum
fyrir árlega launafúlgu til dauða-
dags. Þessi ósigur B. Kr., að vísu
maklegur, hefir þó, samkvæmt
mannlegum breyskleika, snúist
upp í megna óvild hans gegn
stofnuninni og núverandi stjórn
bankans. — Er hér meginskýring
á atferli B. Kr. gagnvart þessu
máli.
Annar þáttur í tildrögum þess-
ara skemdaverka, var sú dulbúna
og harðsvíraða mótstaða gegn
sérréttindum bankans, sem Ihalds-
menn hafa búið yfir og beitt eftir
megni í öllum átökum um banka-
mál landsins á síðustu árum.
Skýringar þeirra staðreynda eru
efni í sérstaka grein. Hér verður
aðeins fjallað um niðurstöður
þessar hneigðar eins og hún birt-
ist í fari þeirra J. Þorl. og B. Kr.
í úrslitum Landsbankamálsins
síðastliðið ár.
Jón Þorláksson lagði mikið
kapp á, að fá Landsbankamálinu
! ráðið til lykta á þinginu 1927 og
| bankaráðið skipað á þann veg, er
íhaldsmönnum mætti vel hugnast,
; áður kosningar færu fram, ef
; ske kynni, að ósigur bæri að
; höndum. Vann hann það til góðr-
ar samvinnu við B. Kr., að láta
hann móta breytingartillöguv
| íhaldsins er síðan voru knúðar
! fram af meirihlutavaldinu.
Landsbankinn er eign þjóðar-
| innar. Hefir verið litið svo á af
; öllum þorra landsfólksins, að rík-
ið bæri ábyrgð á bankanum. Slíkt
i hið sama munu hafa álitið er-
lendir viðskiftavinir bankans.
Mætti það teljast lítt fýsileg ráð-
stöfun þjóðarinnar, að setja pen-
j ingastofnun á laggimar, undir
nafni alþjóðar, en synja allrar
ábyrgðar á rekstri hennar og
ráðabreytni. Veltur á slíkn
; ábyrgð hvorttveggja: styrkur
| bankans og fjármálaheiður þjóð-
; arinnar.
! Á þessari meginhugsun var
! reist tillaga milliþinganefndarinn •
| ar um ábyrgð ríkisins á bankan-
um. Og er leitað var álits ölafs
Lárussonar prófessors um þetta
; efni undir meðferð málsins á
j þingi 1927, hnigu svör hans til
1 þeirrar niðurstöðu, að ríkið væri
I bæði siðferðislega og pólitískt
bundið ábyrgð á bankanum. —
Gegn þessari niðurstöðu beittu
þeir sér af alefli, J. Þorl. og B.
Kr., með þeim afleiðingum, sem
áður er líst.
önnur meginbreyting þeirra fé-
laga laut að stjórnarfyrikomu-
lagi bankans. Samkvæmt tillög-
um nefndarinnar átti að kjósa 15
manna ólaunaða nefnd. Skyldi
nefndin kosin hlutfallskosningu á
Alþingi. Nefndin átti að kjósa
bankaráðið og vera einskonar
skjólgarður um bankann út á við.
Slík skipun var í augum þeirra
J. Þorl. og B. Kr. of glæsileg til
handa bankanum. Tókst B. Kr.
að setja fingraför sín hvarvetna
á stjórnarhætti bankans, og sem
lutu að því að gera störf bank-
ans að þunglamalegri skriffinsku
og dagbókarfærslu. Voru tillög-
umai' mótaðar af óvild hans til
bankast j ómarinnar.
Breytingartillögur þær, sem nú
eru bornar fram af hálfu Fram-
sóknarflokksins lúta einungis að
því að tryggja bankann með
sjálfsögðu ákvæði um ábyrgð rík-
isins á honum og að hlaða um
hann þann trausta vemdargarð,
sem fólginn er í skipun banka-
nefndarinnar. Verður máhð þar
með fært á grundvöll þaxm er
lagður var af milliþinganefndinni.
Afskifti Ihaldsmanna af banka-
málum landsins hafa öll verið
mótuð þeirri stefnu, að hamla
sér-aðstöðu og sérréttindum þjóð-
bankans. Samkvæmt lögmáli ein-
staklingshyggjunnar kjósa þeir
fremur að hlynna að hlutafélags-
banka, þó erlendur sé. Með ósigri
Ihaldsfl. er þessi stefna fallin.
Verða þeir J. Þorl. og B. Kr. að
láta sér lynda að þjóðin færi
skipun þessa máls í fyrra horf.
Utan úr heimi.
Jóannes Patursson
og sjálfstæðisbarátta Færeyinga.
Jóannes Patursson kongsbóndi
í Færeyjum og sjálfstæðisforingi
Færeyinga hafði nýlega nokkurra
daga viðdvöl hjer í Reykjavík.
Hann flutti tvö erindi um stjóm-
málasögu og málefni Færeyinga.
j Auk þess var honum samsæti
I haldið. Loks var hann mesti au-
j fúsugestur á heimilum fjöl-
i margra Reykjavíkurbúa. — Jó-
| annes Patursson er rösklega með-
| almaður á vöxt, svartur á hár og
j skegg, dökkeygur og fráneygur,
vasklegur og drengilegur í fram-
göngu, rómsterkur og er djúp
röddin. Hann talar allvel íslensku.
Jóannes Patursson.
Saga færeyskra sjálfstæðis-
mála er að mestu saga Jóannes-
ar Paturssonar, með því að hann
er heJsti upphafsmaður og odd-
viti Færeyinga í sjálfstæðisbar-
áttu þeirra. Skulu hjer á eftir
raktir, í sem stystu máli, megin-
þættir þeirrar sögu:
Á ofanverðri 18. öld og fram
um aldamótin var uppi í Færeyj-
um maður sá, er Nolseyjar-Páll
er nefndur. Hann var þjóðhetja
Færeyinga og hélt þar uppi sams-
konar baráttu gegn verslunarein-
okun Dana og fyrir viðreisn
eyjaskeggja, eins og Skúli fógeti
hér á landi. Voru allsöguleg við-
skifti hans og Dana.. I ófriðnum
milli Englendinga og Dana fékk
Nolseyjar-Páll leyfi Englendinga,
til þess að sigla kaupfari milli
Englands og Færeyja, til bjargar
Færeyingum, með því að ÖD versl-
unarviðskifti þeirra við Dani
voru hindruð. I þeirri för fórst
skip hans með allri áhöfn árið
1808. Var Páll þá aðeins 42 ára
gamaU. Er enn uppi í Færeyjum
orðrómur um að Danir hafi ráðið
hann af dögum.*)
Baráttaji fyrir verslunarfrels-
inu var í Færeyjum, eigi síður
en hér á íslandi, einskonar for-
leikur að sjálfstæðisbaráttunni
yfii-leitt. Eftir fall Nolseyjar-Páls
féll baráttan að vísu niður um
skeið. En önnur kynslóð frá Páli
skilaði upp á yfirborðið nýjum
foringja og ótrauðum, þar sem
er Jóannes Patursson. Er hann og
náinn afkomandi Nolseyjar-Páls.
Sjálfstæðisbaráttan hefst með
því að árið 1889 var í Færeyj-
um stofnað „Færeyingafélag“.
Nafnið bendir til ástandsins.
Danskir embættismenn réðu einir
öllu og kúguðu eyjarskeggja
Ástkær eiginmaður og faðir okkai-, Sveinn Oddsson bama-
kennari, andaðist sunnudaginn 25. þ. m. að heimili sínu, Akri
á Akranesi.
Þetta tilkynnist vinum og vandamönnum.
Akri, Akranesi, 28. mars 1928.
Ekkja og böm hins látna.
Guðbjörg Sigurðardóttir. Sveinbjörg, Jón, Oddur.

*) Ámi bókavörður Pálsson hefir
| ritað um Nolseyjar-Pál góða grein
! og skilmerkilega i Skirni 1925.
stjómarfarslega og andlega.
Stefna félagsins var í tveimur
greinum: Að gera Færeyinga
sjálfbjarga í öllum greinum og
hefja færeyska tungu tii viður-
kenningar. Helstu forgöngumenn
félagsins voru þeir bræður úr
Kirkjubæ Jóannes Patursson og
Sigurður. — Embættismönnum
Dana og hinum dansklundaða
hluta landsfólksins þótti félags-
stofnunin ískyggileg. Þá var eitt
blað í eyjunum, „Dimmalætting“,
ritað á dönsku og af dönskum
toga. Árið 1890 var stofnað blað
„FæreyingatíðindiA Ritst j órinn
var Oliver Effersöe, þá stuðn-
ingsmaður Paturssonar.
Stefnu „Færeyingafélags“ óx
nú fylgi og þar kom, að Jóannes
Patursson var, árið 1901, kosinn
fulltrúi á Fólksþing Dana. Átti
hann sæti þar til ársins 1906.
Féll hann þá með þeim atburð-
um er nú skal greina: Árið 1903
hafði Patursson gefið út bók sína
„Stjórnmál Færeyinga“. Markaði
hann þar þá höfuðdrætti sjálf-
stæðisbaráttunnar, að engin lög
skyldu gilda í Færeyjum nema
þau öðluðust samþykki Lögþings
Færeyinga, að Færeyingar ættu
að fá umráð yfir fjármálum sín-
um, vera lausir við að senda full-
trúa á þing Dana og mega velja
um, hvort þeir bæru mál sín upp
fyrir stjórn Dana eða þingi
þeirra. Embættismenn Dana í
eyjunum snerust öndverðir gegn
tillögum þessum.
Árið 1906 fóru fram kosningar
í Færeyjum. Hafði Jóannes Pat-
ursson komið þar málum sínum
við Danastjórn, að hann hafði
fram að bera ákveðin boð til
handa Færeyingum um aukin
réttindi. Skyldu þeir fá nokkur
umráð yfir skattamálum og fjár-
málum sínum yfirleitt til sam-
göngubóta o. fl. — En veturinn
áður, meðan Jóannes Patursson
sat í Khöfn, höfðu orðið þau kyn-
legu veðrabrigði, að Effersöe,
sem áður hafði fylgt Sjálfstæð-
ismönnum að málum, gerðist and-
vígur Patursson, en hélt sjálfum
sér fram til kjörs á móti honum
með stuðningi sambandsmanna.
Var stefna Paturssonar allavega
sem mest tortrygð og gerð ægi-
leg í augum eyjaskeggja. Voru
þeir og í þann tíð lítt fallnir til
nýbreytni eður stórræða. Fóru
svo leikar, að Patursson féll við
mikinn atkvæðamun, en Effersöe
var kosinn í hans stað.
Árið 1907 kom Friðrik kon-
ungur áttundi til Færeyja. Við
móttökuna í Þórshöfn flutti Jó-
annes Patursson skörulega ræðu
og einarðlega. Lýsti hann málefn-
um Færeyinga og baráttu þeirra
fyrir auknu sjálfstæði. Ekki er
annars getið en að konungi líkaði
ræðan vel, en mörgum Dönum
bæði í Færeyjum og í Danmörku
líkaði stórilla. Magnaðist fjand-
skapur Dana gegn sjálfstæðis-
kröfum Færeyinga og má það til
marks hafa, að Sjálfstæðismönn-
um var algerlega varnað máls um
þau efni í dönskum blöðum um
tug ára eða lengur eftir þessa at-
burði.
Árið 1917 voru í Lögþingi Fær-
eyinga 11 Sjálfstæðismenn og 9
Sambandsmenn. Þá var Paturs-
son kosinn fulltrúi eyjanna á
Landsþing Dana. Var þá full-
trúi á Fólksþinginu sambands-
maðurinn Samúelsen. Árið eftir
lagði Patursson fram fyrir stjórn-
ina ákveðnar kröfur af hálfu
Færeyinga þess efnis, að færeysk
tunga skyldi-Aera skólamál í
eyjunum, að engin lög skyldu
gilda í Færeyjum nema þau hefðu
hlotið samþykki Lögþingsins, að
Færeyingar skyldu fá umráð yfir
fjármálum sínum, að þeir fengju
umráðarétt yfir hvalveiðum við
eyjamar, að í eyjunum yrði
stofnaður stýrimannaskólL —
Danska stjómin neitaði að leggja
þessar tillögur fyrir þingið. Gerði
þá Patursson það sjálfur, en
þingnefnd stakk málinu undir
stól.
Þegar heimsstyrjöldin skall á
og siglingar teptust, kom það í
ljós, eins og á dögum Nolseyjar-
Páls, að Danir hafa verið til þess
eins færir að kúga minni máttar
þjóðir á smámannlegan hátt, en
ekki mátt veita þeim neinn stuðn-
ing, þegar að hefir sorfið vegna
ófriðar. Urðu Færeyingar nauð-
beygðir til -þess að leita beint á
náðir Englendinga um að mega
sigla til Islands eftir matbjörg.
En íslendingar höfðu þá þegar
haldið skipum sínum til Ameríku
til nauðsynjavöruflutninga. Er
mælt að Islendingar hafi þá forð-
að Færeyingum frá yfirvofandi
hungri. — Skipuðu Danir síðan
nefnd í Landsþinginu til þess að
rannsaka þetta dirfskubragð Fær-
eyinga! Gerði nefndin orðsending
til nokkurra Færeyinga um að
koma til K.hafnar og svara til
saka! En Færeyingar svöruðu
eins og Islendingar forðum: „Ut-
anstefnur viljum vér engar
hafa!“
Árið 1923 reis mikil blaðaþræta
í Noregi og Danmörku út af Fær-
eyjamálum. Atvikaðist það með
þeim hætti, að Gjelsvik prófess-
or ritaði um það í norsk blöð að
Færeyingar myndu fúsastir þess
að ganga í samband við Noreg.
— Oliver Effersöe var staddur í
Khöfn er þetta gerðist. Hann
mótmælti þessu harðlega. Kvað
hann Færeyinga danska að ætt
og uppruna, enda færi vel á með
; þeim og Dönum í einu og öllu!
j — Paturson var staddur í Noregi,
þegar þetta gerðist. Hann ritaði
þá í norsk blöð og mótmælti ein-
dregið þessum staðhæfingum.
Benti hann á að Færeyingar væru
sérstök þjóð af norskum uppruna
og að stjórn Dana í Færeyjum
væri og hefði jafnan verið harð-
stjórn. Við þetta komust margir
Danir í uppnám. Effersöe krafðist
| þess á Lögþinginu, að Sjálfstæðis-
menn afneituðu Patursson, en