Tíminn - 14.09.1939, Blaðsíða 1

RITSTJÓRAR:
GÍSLI GUÐMUNDSSON (ábm.)
ÞÓRARINN ÞÓRARINSSON.
FORMAÐUR BLAÐSTJÓRNAR:
JÓNAS JÓNSSON.
ÚTGEFANDI:
FRAMSÓKN ARFLOKKURINN.
RITSTJÓRNARSKRIFSTOFUR:
EDDUHÚSI, Llndargötu 1 D.
SÍMAR: 4373 og 2353.
AFGREIÐSLA, INNHEIMTA
OG AUGLÝSINGASKRIFSTOFA:
EDDUHÚSI, Lindargötu 1 D.
Sími 2323.
PRENTSMIÐJAN EDDA h.f.
Símar 3948 og 3720.
23. árg.
Rcykjavík, flmmtudagiim 14. sept. 1939
106. hlað
Tilhögun skömmtunarinnar
Nauðsynlegt að menn hjálpí til að fram-
kvæmd hennar takíst greiðlega
Tímiiiu liirtir reglugerðina um skömintuuina
í heilu lagi, svo menn geti sem bezt kynnt sér
tilliögun hennar.
Næstkomandi mánudag
hefst sala nokkurra mat-
væla eftir skömmtunarseðl-
um um allt land. Skömmt-
unarseðlum verður úthlutað
af sveitar- og bæjarstjórn-
um á laugardag og sunnu-
dag og jafnhliða eiga við-
takendur þeirra að undir-
rita drengskaparvottorð um,
hve mikinn forða þeir hafa
af umræddum matvælum.
Verður forðinn dreginn frá
við fyrstu úthlutanirnar.
Sérstakar nefndir, sem kosn-
ar eru af bæjar- og sveitar-
stjórnum, hafa umsjón með
skömmtuninni, hver í sínu um-
dæmi, en ríkisstjórnin hefir sett
á stofn skrifstofu til að hafa
yfirumsjón með höndum. Hefir
Sigtryggur Klemensson lögfræð-
ingur verið skipaður forstöðu-
maður hennar.
Nokkrar raddir hafa heyrzt
um það, að skömmtun hafi
dregizt fullmikið á langinn, en
þegar þess er gætt, hversu mik-
ill og vandasamur undirbúning-
urinn er og að skömmtun varð
að byrja á öllu landinu sam-
tímis og því þurfti að koma
nauðsynlegum gögnum til fjar-
lægra kauptúna og byggðalaga,
verður ekki annað sagt en að
ríkisstjórnin hafi leyst þetta
starf fljótt og vel af hendi.
Þess ber að vænta og um það
ættu allar áminningar að vera
óþarfar, að almenningur taki
þessum ráðstöfunum með full-
um skilningi, geri sitt til að þær
torveldist ekki í framkvæmd og
hjálpi til að láta þær ná tilætl-
uðum árangri. Það er hreinn
Eitírlit með út-
flutning'num
Flmm manna nefnd
fallð eftirlltið.
Ríkisstjórnin hefir gefið út
bráðabirgðalög, sem heimila, að
allur útflutningur landsins skuli
háður eftirliti ríkisstjórnarinn-
ar eða nefndar, sem verður falið
að annast slíkt eftirlit.
Samkvæmt reglugerð, sem
gefin var út samtímis og bygg-
ist á þessum lögum, er eftirlitið
falið sérstakri nefnd og má
„engar íslenzkar afurðir bjóða
til sölu, selja til útlanda eða
flytja úr landi, nema að fengnu
leyfi nefndarinnar".
Til þess að standast kostnað
við störf nefndarinnar verður
tekið sérstakt gjald, sem nem-
ur y2%c — hálfum af þúsundi —
af útflutningsverðmætinu. Brot
gegn lögunum og reglugerðinni
varðar allt að 100 þús. kr. og
fangelsi, ef sakir eru miklar.
í útflutningsnefndinni eru:
Jón Árnason framkvæmdastj óri,
Skúli Guðmundsson alþingis
maður, Finnur Jónsson alþing-
ismaður, Richard Thors fram
kvæmdastjóri og Ólafur John
son stórkaupmaður.
Mikill hluti útflutningsins
hefir að undanförnu verið háður
eftirliti, ýmist ríkisins eða opin-
berra stofnana. Var það m. a
nauðsynlegt sökum viðskipta-
samninga við önnur lönd. En til
frekara öryggis og samræmingar
þótti hyggilegast að hafa þetta
eftirlit á einni hendi og hefir
þessi leið því verið valin.
skortur á góðum þegnskap, ef
menn beita einhverjum brögð-
um í þessum efnum, og þeir, sem
verða uppvísir að því, mega vera
þess fullvissir, að fyrir slíkt verð-
ur stranglega refsað.
Tímanum þykir rétt, sökum
þess, hversu nauðsynlegt er að
menn kynni sér tilhögun og
framkvæmd skömmtunar til
hlítar, að birta reglugerðina um
hana í heilu lagi:
Samkvæmt heimild í lögum
nr. 37 12. júní 1939 er hér með
sett eftirfarandi reglugerð.
1. gr. Frá 19. sept. 1939 að telja
er bannað að selja rúgbrauð og
hveitibrauð, rúg, rúgmjöl, hveiti,
hveitimjöl, hafragrjón, hafra-
mjöl, hrísgrjón, matbaunir,
bankabygg og aðrar kornvörur,
nema fóðurbygg, hafra og fóð-
urmaís, ennfremur kaffi og syk-
ur, nema gegn seðlum, sem út
eru gefnir að tilhlutun ríkis-
stjórnarinnar.
2. gr. Ríkisstjórnin sendir öll-
um hreppsnefndum og bæjar-
stjórnum skömmtunarseðla,
miðaða við mannfjölda á hverj-
um stað, og skulu þær úthluta
seðlum til allra heimila, þannig
að hverjum heimilismanni sé
ætlaður einn seðill. Úthlutunin
fer fram í fyrsta sinn 16. og 17.
sept. n.k., á þann hátt, að mót-
takendur skulu kvaddir saman
eða heimilisfeður í þeirra stað.
Kostnað við prentun og útsend-
ingu seðlanna til hreppsnefnda
og bæjarstjórna ber ríkissjóður,
en hreppsnefnd eða bæjarstjórn
á hverjum stað annan kostnað
við úthlutunina.
3. gr. Þá er úthlutun seðlanna
fer fram í fyrsta sinn skulu við-
takendur þeirra undirrita dreng-
skaparvottorð um hve mikinn
forða þeir eigi af vörutegundum,
er seðlarnir hljóða um, á þar til
gerð eyðublöð. Skal forðinn
dreginn frá við fyrstu eða aðra
úthlutun og hinar síðari, þar til
honum er lokið, með því að
klippa af seðlunum sem svarar
því vörumagni, er forðanum
nemur. Eru allir heimilisíeður
skyldir, að viðlögðum sektum, að
mæta eða láta mæta til slíkrar
skýrslugjafar, jafnt þótt þeir eigi
nægar birgðir og þurfi eigi seðla
fyrst um sinn.
4. gr. Ríkisstjórnin setur á
stofn skömmtunarskrifstofu.sem
hefir yfirumsjón með matvæla-
úthlutun samkvæmt þessari
reglugerð og öðrum hliðstæðum
ráðstöfunum eftir nánari fyrir-
mælum ríkisstjórnarinnar.
5. gr. Þá er úthlutun hefir far-
ið fram skulu hreppsnefndir og
bæjarstjórnir senda skömmtun-
arskrifstofunni símleiðis skýrslu
um hve miklar birgðir hafi ver-
ið samtals á heimilum, hve mik-
ið af seðlum hafi orðið afgangs
og hve miklu magni afklipping-
ar hafa numið. Ónotaðir seðlar
og afklippingar skulu sendir
skömmtunarskrifstofu með
fyrstu póstferð, en geyma skal
drengskaparyfirlýsingar um
birgðir til athugunar við næstu
úthlutanir. Skömmtunarskrif-
stofan getur leyft, að ónotaðir
seðlar verði að einhverju leyti
eftir í vörzlum hreppsnefnda eða
bæjarstjórna, til aukaúthlutun-
ar, ef þörf krefur.
6. gr. Hinn 16.—17. sept n. k.
skulu allir þeir, er verzla með
framangreindar vörutegundir,
framkvæma birgðatalningu og
gefa hreppsnefndum eða bæjar-
stjórnum drengskaparvottorð á
þar til gerð eyðublöð um birgðir
af þessum vörutegundum. Heild-
arskýrslur um birgðir verzlana í
hverjum hreppi eða kaupstað
skal senda skömmtunarskrif-
símleiðis.
7. gr. Seðlaúthlutun fer þann-
ig fram, eftir að fyrstu úthlutun
er lokið, að í lok hvers mánaðar
eru afhentir seðlar fyrir næsta
mánuð til þeirra, sem skila
stofnum af eldri seðlum, með
áritun nafns og heimilisfangs,
og ennfremur til þeirra, sem fært
geta sönnur á, að þeir hafi ekki
fengið seðla við fyrri úthlutanir.
Hreppsnefndum er heimilt að
gefa sveitaheimilum, sem vegna
staðhátta geta ekki dregið að sér
matvæli mánaðarlega að vetrin-
um, ávísanir um afhendingu á
(Framh. á 4. síðu)
Styrjöldin í Póllandí
Pólverjar hefðu getað varizt Þjóðverjum, ef
þeir hefðu fengið þá lijálp Rássa,
.“553^ - < -ic. yv».. i ***— ——
sem þeir báðu um.
í kvöld er liðinn hálfur mán-
uður síðan innrás Þjóðverja í
Pólland hófst.
Eins og sakir standa er
mjög erfitt að fullyrða um,
hversu stórum hluta Póllands
Þjóðverjar hafa náð á.vald sitt.
Sókn þeirra virðist fyrst og
fremst miðast við það, að ná
stærstu borgunum á vald sitt og
sækja þeir því inn í landið á
mörgum stöðum, án þess að
nokkur samfelld herlína sé milli
þessara herfylkja. Pólskar her-
sveitir eru því enn víða að baki
Þjóðverjum og hafa þar stór
svæði á valdi sínu. Þótt Þjóð-
verjum takist að ná stórborgun-
um fljótlega á vald sitt getur það
tekið þá alllangan tíma að sigra
þessar hersveitir Pólverja.
Hinir stórfelldu ósigrar, sem
Pólverjar biðu fyrstu vikuna,
virðast síður en svo hafa veikt
viðnámsþrótt þeirra og hugrekki.
Mótspyrna þeirra hefir verið
miklu öflugri síðari vikuna.
Þannig hefir þeim tekizt að
halda Þjóðverjum í skefjum á
vígstöðvunum við Varsjá og
Gdynia, og náðu aftur Lods úr
höndum Þjóðverja, en hafa nú
misst hana aftur. Víða annars-
staðar hefir þeim tekizt að hefta
framrás þýzku hersveitanna.
Þjóðverjar hafa svarað þess-
ari mótspyrnu Pólverja með enn
miskunnarlausari loftárásum en
áður. Hafa þeir tilkynnt, að hér
eftir muni þeir ekki hlífa óvíg-
girtum borgum við loftárásum
og megi Pólverjar sjálfum sér
um kenna, þar sem þeir vilji ekki
gefast upp. Lýsingarnar af loft-
árásum Þjóðverja á varnarlausa
bæi, sjúkrahús og flutninga-
tæki með særða hermenn og
flóttafólk, eru hinar ægilegustu
og berast jafnt frá hlutlausu
fólki eins og ameriska sendi-
herranum og Pólverjum sjálf-
um.
Næstum allar fregnir frá Pól-
landi benda til þess, að þjóðin
sé einhuga um að verja frelsi
sitt eins lengi og fært er. Þann-
ig hafa t. d. konur og börn hjálp-
að til að reisa varnarvirki um
Varsj áborg og hafa svo margir
boðið liðveizlu sína, að ekki hef-
Þangmjölsvinnslan í Hveragerði. — Útbreiðsla kvilla í íslenzkum garðjurt-
um. — Tilraunir um ræktun sykurrófna.
I þangmjölsverksmiðjunni í Hvera-
gerði er í sumar búið að vinna um 80
smálestir af mjöli og verða enn unnar
20—30 smálestir áður en vinnslu verður
hætt í haust. í fyrra voru framleiddar
um 130 smálestir í verksmiðjunni og
voru þær birgðir allar uppseldar áður
en vinnsla hófst að nýju í vor. Keyptu
Mjólkurfélag Reykjavíkur og Samband
íslenzkra samvinnufélaga meðal ann-
arra talsvert af þangmjölinu í fóður-
blöndur. Ýmsir einstakiingar keyptu og
mjöl frá verksmiðjunni. Bændaskólinn
á Hvanneyri keypti sjö smálestir
þangmjöls og var ekkert eitt heimili
jafn stórtækt í mjölkaupunum. Sam-
kvæmt upplýsingum, sem blaðið hefir
fengið hjá Steingrími Steinþórssyni
búnaðarmálastjóra, mun þangmjölið
vera mjög hentugt til íblöndunar
eggjahvíturíkum fóðurbæti eins og
síldarmjöli. — Þangið, sem notað er
til vinnslunnar, hefir verið skorið á
skerjunum við Stokkseyri. Hófst þang-
skurðurinn í sumar um miðjan júní-
mánuð. En samkvæmt rannsóknum
sem Norðmenn hafa framkvæmt á
sjávargróðri við Noregsstrendur, er
þangið ríkast að næringarmiklum efn-
um að sumrinu og haustinu. Áður en
þangið er flutt til verksmiðjunnar, er
það látið síga dálítið og þorna, en er
síðan fullþurkað uppi í Hveragerði við
hverahita. Allmikið hefir þegar borizt
af pöntunum í framleiðslu þessa árs,
enda aldrei meiri ástæða en nú til að
nota sem bezt þau fóðurefni, er fást í
landinu sjálfu.
t r r
Ingólfur Davíðsson grasafræðingur
hefir í sumar ferðazt allvíða um land
í erindum atvinnudeildar háskólans.
Hefir hann meðal annars kynnt sér
útbreiðslu sjúkdóma í íslenzkum garð-
jurtum og leiðbeint um varnir gegn
þeim. Hefir Ingólfur lagt leið sína til
Vestmannaeyja, austur í Mýrdal og fót-
gangandi um Suðurland, auk þess sem
hann hefir ferðazt um Norðurland.
Fjórir kvillar sækja einkum á kartöfl-
urnar. Stöngulveiki og tiglaveiki gera
talsvert vart við sig í ár og eru ein-
göngu sunnanlands. Er stöngulveikin
skæðasti kartöflusjúkdómurinn í sum-
ar. Báðir þessir kvillar hafa borizt
hingað með útlendu útsæði. Kartöflu-
mygla gerir vart við sig á svæðinu frá
Snæfellsnesi suður og austur um til
Reyðarfjarðar. Eru frekar lítil brögð að
henni nú, en þó meiri en í fyrra sumar.
Hún hefir legið hér í landi síðan um
aldamót og er skæðust í votviðratíð og
hlýindum. í sumar tók hennar fyrst að
gæta í ágústmánuði, er um skeið brá til
votviðra. Loks er kartöflukláði algengur
um land allt og hefir verið um langa
hríð. Hann er venjulega magnaðastur
í þurrkasumrum. — Kálmaðkur, sem
talsvert hefir kveðið að sumstaðar á
landinu undanfarin ár, sækir á allar
jurtir af krossblómaætt. Hefir hans
gætt mikið i Reykjavík og nágrenni
bæjarins, i Hafnarfirði og á Akureyri í
sumar. Sex eða átta ár munu vera síð-
an kálmaðks varð hér fyrst vart. Æxla-
veiki, illkynjaður kvilli i rófum, hefir
um áratugs bil legið í landi í Vest-
mannaeyjum og hafa sumir jafnvel
orðið að leggja niður garða af þessum
sökum eða hafa sáðskipti. Nýlega hefir
þessi kvilli komið upp í Vík í Mýrdal
og í sumar hefir hans einnig gætt
nokkuð í Ölfusi og á tveimur eða þrem-
ur stöðum í Reykjavík. Ingólfur Da-
víðsson skrifar grein um þessa jurta-
sjúkdóma neðanmáls í Tímanum í dag,
þar sem gerð er grein fyrir helztu ráð-
um gegn þeim og hvað annað beri
að hafa í huga í baráttunni gegn þeim.
r r r
Hin ötula garðyrkjukona, frú Rakel
Þorleifsson í Blátúni við Reykjavík,
hefir í sumar gert tilraunir með rækt-
un sykurrófna. Virðist vöxtur þeirra
vera þolanlega mikill, auk þess sem þær
munu enn vaxa, því að sykurrófur eiga
að standa í jörð fram eftir haustinu,
allt fram í nóvembermánuð. Rakel sáði
til sykurrófnanna í maímánuði. Einnig
hefir hún haft með höndum í sumar
tilraunir um ræktun annarrar erlendr-
ar jurtar, sem gefur afurðir, er inni-
halda mikil sykurefni. Ekki verður
skorið úr um hvern árangur þær til-
raunir bera fyrr en næsta ár.
Moscicki, jorseti Póllands.
ir verið hægt að láta alla kom-
ast að vinnu. Svipuð dæmi eru
tilgreind í tugatali. í þeim lands-
hlutum, sem Þjóðverjar hafa náð
á vald sitt, gera Pólverjar allt,
sem þeir megna til að gera inn-
rásarhernum erfiðara fyrir.
Aðstaða Þj óðver j a versnar
stöðugt eftir því, sem lengra
kemur inn í landið. Bæði eru
samgöngur þar örðugri fyrir
þung farartæki, því að mikið er
af mýrum og skóglendi, og allir
aðflutningar til hersins verða
örðugri. Þjóðverjar leggja því
allt kapp á, að hafa sigrað meg-
inhluta pólska hersins áður en
haustveðráttan byrjar, en Pól-
verjar kappkosta hinsvegar að
verjast þangað til.
Her beggja hefir orðið fyrir
mannfalli, sem skiptir tugum
þúsunda. Samkvæmt sumum
fregnum þyrma Þjóðverjar ekki
föngum, sem þeir ná á vald sitt
enda er erfitt fyrir þá, að annast
geymslu þeirra. Mikill fjöldi
fólks hefir beðið bana í loftárás-
um, sem Þjóðverjar hafa gert.
Öllum erlendum fregnriturum
sem fylgzt hafa með stríðinu,
virðist bera saman um, að Þjóð
verjar eigi fyrst og fremst flug-
hernum sigra sína að þakka.
Hann hefir veitt hersveitunum
sem sóttu fram, ómetanlegan
styrk, eyðilagt vegi og brýr að
baki pólsku hersveitunum og
hindrað aðflutninga til þeirra
Auk þess eru svo hinar stór-
felldu loftárásir á pólskar borg
ir og bæi. Einnig hefir Pólverja
vantað tilfinnanlega stórar fall-
byssur. Hefðu þeir átt tilsvar-
andi mikið af flugvélum og stór-
um fallbyssum og Þjóðverjar, er
talið fullvíst, að þeir hefðu get
að haldið innrásarhernum í
skefjum, því pólsku hermenn-
irnir virðast ekki síðri þýzku
hermönnunum í hreysti, úthaldi
og herkænsku.
Það var þrennt, — flugvélar,
stórar fallbyssur og skriðdrekar
— sem Pólverjar töldu nægjan-
legt að Rússar hjálpuðu þeim
um, ef samningar tækjust milli
Rússlands, Frakklands og Bret-
lands um bandalag gegn yfir-
gangi fasismans og þeir þyrftu
að verjast árás Þjóðverja. Hins
vegar þóttust þeir ekki þurfa að
þiggja annan liðsstyrk Rússa
enda óttuðust þeir herflutninga
Rússa til pólskra héraða. Virð-
ist það nú komið fram, að Pól-
verjar hafi haft á réttu að
standa.
Verður þess áreiðanlega lengi
minnst, að Pólverjar hafa orðið
að lúta í lægra haldi fyrir inn-
rásarhernum, sökum þess, að
ríkið, sem taldi sig „verndara
friðarins og smáríkjanna“ vildi
ekki veita þeim þá aðstoð, sem
þeir báðu um og hefði nægt
þeim til að verja land sitt gegn
erlendu ofbeldi og undirokun.
Aðrar fréttir.
Frökkum miðar enn áfram
sókninni á vesturvígstöðvunum
og telja þeir sig hafa umkringt
Á víðavangi
Kartöfluuppskeran verður, að
jví er allt bendir til, allt að því
helmingi meiri en nokkru sinni
áður. Verður þetta að teljast
mikil blessun eins og á stendur.
Að vísu sannar það átakanlega,
að sannleikurinn fer ekki um-
hverfis jörðina — svona í fram-
kvæmd — á áttatíu dögum, að
aað skuli hafa þurft að drag-
ast svona lengi, að við yrðum
sjálfbjarga með ræktun þess-
arar mikilsverðu nytjajurtar.
En kálið er heldur ekki sopið
Jótt í ausuna sé komið!
Það er ekki nóg að setja niður
kartöflur í stórum stíl, og held-
ur ekki nóg,að þær spretti prýði-
lega. Til eru hættulegir kartöflu-
sjúkdómar. Þá þarf að þekkja.
Þá þarf að varast. Sá, sem þetta
skrifar, er að vísu leikmaður. En
meðan ekki eru fyrir hendi önn-
ur betri úrræði, þá gangið um
garðinn ykkar, leitið uppi öll
grös, sem gruna mætti um
óhreysti, takið þau upp sér, hald-
ið uppskerunni undan þeim sér,
eyðiö henni fyrst, ef hún þá er
æt, og fjarlægið grösin úr garð-
inum af öllum grunuðum sjúk-
um grösum.
* * *
Svo kemur að aðalupptektinni.
Hafið nákvæma gát á hreysti
kartaflanna undan hverju grasi.
Veljið útsæðið jafnóðum og upp
er tekið, og umfram allt undan
fallegustu grösunum. Þið setjið
á undan beztu kúnni! Alveg eins
parf að fara að með kartöflurn-
ar. Þið eruð að koma upp fram-
búðar bústofni, og í þetta sinn
ekki aðeins handa sjálfum ykk-
ur, heldur handa þjóðinni allri.
Hvorttveggja er, að erlent út-
sæði verður ókaupandi næstu ár,
og nægilegt kartöflumagnið til
þess að sjá fyrir þessari undir-
stöðunauðsyn nú á haustnótt-
um.
* * *
En svo er geymslan! Hún er
stórkostlegt atriði eins og á
stendur. Og þar er almenningur
vísast varbúinn. Menn þurfa
ekki að kvíða skorti á eftirspurn.
Markaður hlýtur að verða næg-
ur í landinu fyrir allar þær
kartöflur, sem til falla, þegar
ekkert verður flutt inn. Þess
vegna væri ekkert vit í því fyrir
bændur að fara að selja kartöfl-
ur í óðagoti af ótta við skort á
eftirspurn og þá sízt af öllu fyr-
ir lágt verð. Búnaðarfélagið hef-
ir gefið og mun gefa leiðbein-
ingar um hvernig komið verði
fyrir haganlegri geymslu á
kartöflum. Verða menn að gefa
þeim leiðbeiningum góðan gaum.
Við stöndum hér frammi fyrir
nýju, mikilsverðu úrlausnarefni.
Svo óvænt kemur hin mikla
uppskera.
* * *
En umfram allt, bændur og
þurrabúðarmenn Gætið þess, að
við stöndum hér á merkilegum
tímamótum. Það er stríð, og til
falla í landinu sjálfu svo mikl-
ar kartöflur, að okkur er fært að
velja nú það útsæði, sem við
eingöngu hljótum að byggja á,
velja og setja á vetur þann
framtíðarstofn af þessari mikils-
verðu nytjajurt, sem við eigum
að komast af með framvegis.
Hyggið þið að lítils sé um
vert hvernig til tekst? Minnist
þess, aö kartöflurnar eru lifandi
verur, mismunandi hraustar,
mismunandi nytjamiklar. Gæt-
ið þeirra vel. Veljið þær vel.
Synjið ekki þessum mikilsverða
bústofni, sem fyrst um sinn að
minnsta kosti verður ekki sóttur
til annarra landa, um þá um-
önnun, um þá hirðingu, sem
honum er nauðsynleg, og gleym-
ið ekki, að það er hægt að hor-
fella kartöflur.
borgina Saarbríicken, sem er
aðalborg Saarhéraðsins. Þjóð-
verjar hafa yfirgefið borgina og
fleiri bæi á þessum slóðum.
Frönsk blöð telja að það, sem
(Framh. á 4. siðu)