Tíminn - 30.05.1946, Blaðsíða 2

2
SDI
95. blað
\0V, fimmtndagfnn 30. maí 1946
Minning Huldu skáldkonu
Skáldkonan Hulda, Unnur Benediktsdóttir Bjarklind, lézt hinn
10. dag aprílmánaffar síðastliðins. Þar hneig í valinn sú íslenzkra
kvenna, er hæst gnæfir í flokki skálda og rithöfunda, bæði fyrr
og síðar. — Þorkell Jóhannesson prófessor minnist hér hinnar
látnu skáldkonu, sem gaf hinni miklu skáldhörpu íslands nýjan
streng, eins og hann kemst að orði.
hnigi undir önn. og töf
með öll sín beztu ljóð á gröf.
Fimmtudaqur 30. maí
Þóroddur er í kjöri
Það hefir nú verið tilkynnt,
að Þóroddur Guðmundsson
„verkamaður" á Siglufirði verði
efsti maður á lista sósíalista í
Eyjafirði.
Menn hafa beðið með nokk-
urri forvitni eftir fréttum af
þessu. Margir héldu, að sósialist-
ar myndu vilja láta þögn og
gleymsku geyma Þórodd og byðu
hann því ekki fram. Aðrir sögðu
hins. vegar, að kommúnistar
kynnu aldrei að skammast sín,
og er svo að sjá, sem þeir séu
sannspárri.
Þóroddur Guðmundsson ber
alveg sérstaklega ábyrgð á bar-
áttu kommúnista í kaupfélags-
málum Siglfirðinga. Hér verð-
ur ekki fjölyrt um afskipti
hans af fjármálum félagsins.
Þau munu þó ekki vera neinn
fremdarauki fyrir hann en
segja má.'að flokkur hans hafi
ekki tekið neina ábyrgð á þeim.
En baráttu hans í réttarmálun-
um hefir flokkurinn tekið að
sér, með því m. a. að svívirða
hæstarétt fyrir að dæma gegn
kommúnistum í málinu, og eins
hinu að láta Þórodd fá ræðu-
tíma flokksins við útvarpsum-
ræður um fjárlög, til þess að
hella úr skálum reiði sinnar
vegna þessara mála.
Það, sem gerðist í kaupfélág-
inu á Siglufirði, var í stuttu
máli það, að kommúnistar, sem
höfðu meiri hluta í stjórn,, töp-
uðu áliti og urðu í minni hluta
á aðalfundi. Til þess að tryggja
völd sín áfram leystu þeir Þór-
oddur og félagar hans aðalfund-
inn upp, og ætluðu að reka
mikinn hluta fundarmanna og
marga mótgangsmenn sína
aðra úr félaginu, án þess að
eiga nokkrar réttmætar sakir
á hendur þeim. Þessir menn
leituðu þá réttar síns fyrir
dómstólunum, og þar’var þess-
ari ofbeldistilraun hrundið.
Á það hefir verið bent í Tím-
anum, að hér hafi átt að reyna
í framkvæmd „austrænt lýð-
ræði“. Það eru stjórnarhættir
Rússa, að stjórnin geti rekið og
svipt mannréttindum þá, sem
eru á móti henni, svo að hún
haldi völdum áfram. Þetta ætl-
uðu þeir Þóroddur að gera á
Siglufirði.
Samkvæmt þessum Rússa-
rétti, sem upp átti að taka á
Siglufirði, gæti hvaða kaupfé-
lagsstjórn sem er rekið úr fé-
lagi sínu, unz.eftir væru aðeins
15 menn og haft allar eignir fé-
lagsins eins og sá litli hópur
vildi og teldi sér henta.
Tíminn hefir af og til reynt
að særa Þjóðviljann til þátttöku
í rökræðum um þetta mál, en
það hefir engan árangur borið.
. I
Sennilega mun Þjóðviljinn enn
sem fyrr kjósa að þegja um
þetta mál. En framboð .Þór-
odds sannar það, að flokkurinn
skammast sín ekki fyrir málið,
þó að hann hafi enga getu til
að verja það.
Það er áreiðanlegt, að þetta
er merkilegt m£l og merkilegt
framboð i augum allra þeirra,
sem unna íslenzkum félagshátt-
um, islenzku frelsi og íslenzk-
um mannréttindum. Og hætt er
við því, að þeir snúi víða bón-
leiðir til búðar, sendimenn
austræna lýðræðisins, þeir, sem
í vor fara í hverja sveit og
hvert þorp meðal frjálsra
manna á íslandi til að leita
að atkvæðum til að tryggja upp-
bótarsæti á Alþingi fyrir for-
Hlaðguður.
Lítið kvæði rifjast upp, Hlað-
guður. Nafnið bendir til unn-
ustu Völundar, er flaug í svana-
ham sunnan yfir fjöll og myrk-
viði, til Úlfdala. Flug valkyrj-
unnar yfir fjöll og skóga táknar
leit hins óhepta, frjálsa hugar
að nýjum örlögum, nýrri
reynslu, baráttu, sigrum, nýrri
fegurð, fullkomnun. Mærin, sem
borin er til svanahamsins, hins
frjálsa flugs skáldandans, val-
'kyrjan, sem vísar vígreifum her
til orrustu, þar sem afl mætir
afli, þor og þrek ræður sigri, eru
goðkynjaðar öðrum þræði, en
öðrum þræði háðar mannlegum
örlögum. Og í Úlfdölum bíða
Hlaðguðar örlög konunnar.
Bönd ástarinnar, móðurskyld-
unnar, verða um sinn öflugri en
vængjamegin svanahamsins, út-
þráin, töfrar hins ókunna og ó-
vænta. Forn og síung reynsla um
tvíþætt eðli mannsbarnsins er
táknuð með heitinu Hlaðguður:
valkyrjan við vefstólinn, saum-
ana. Tvíhverft eðli, barátta
milli tveggja skauta, hvíldar-
laus leit gagnstæðra markmiða
— þetta er sagan um Hlaðguði.
Og í kvæðinu sjáum við hana
sitja í dyngju sinni við Úlfdala-
bæ, valkyrjuna — konuna. Hún
situr við vöggu dóttur sinnar og
saumar af kappi. En ekki saum-
ar hún dóttur sinni svanaham,
farkost vegalausrar leitar að
hamingju, sem bíður bak við
fjöll og sæ, en er líka ef til vill
aðeins staðlaus hilling. Ef til
vill —. Nei. Hún saumar henni
giftu hversdagslegra, mannlegra
örlaga, með blóðugum fingrun-
um. Sjálf er hún vígð sífelldri
leit torsóttra markmiða og þar
spyr enginn, hvort þraut hæfi
megni. Um slíkt fer sem verða
má. Og yfir saumunum rifjar
hún upp þrár sinar og drauma,
bitra reynslu — og ef til vill
neista af von, óljóst fyrirheit,
meðan líf og þrek endast.
— Ég velt um land, ó, ég veit um land,
sem vorgyðjan umlykur höndum.
Hve hár og sterkur var boðinn sem bar
mig burt frá þess ónumdu ströndum.
Ég man.hve ég barðist.að síðustu sveik
mig sæfarans dugur og kraftur.
En þráin er landnema sifellt jafn sár
í sæfaðminn aftur og aftur.
Ég sauma við gluggann,
til blóðs, til blóðs. —
Hve blikar á gtill í þeim lundum.
Ég veit, að ég átti að vinna úr mold
þá vætt, er uind trjárótum sefúr
og smíða* úr guilinu gripi og skart.
— Það glampar og veit ei hvað tefur.
Þetta var kvæðið um Hlað-
guði, valkyrjuna — konuna,
skáldkonuna. Fagurt kvæði, en
þrungið trega og eftirsjá ólok-
inna verkefna. Konan, sem orti
þetta kvæði, hefir áreiðanlega
fundið sinni eigin ruynslu svipa
til hinnar fornu jsagnar. Hér
kemur fram hinn sári uggur
skáldsins, ,að það
ingja ofbeldishreylfing arinnár á
Siglufirði.
Þannig mun ósigur B'ommún-
istaflokksins í kaupfélaginu á
Siglufirði, þar sena þeír eiga nú
engan fulltrúa á aða,lfundi,
verða að allsherfar ósigri Sósí-
alistaflokksins á íslandi. Þann-
ig svara frjálsir' íslendingar of-
beldistilraunum austrænnar
kúgunar.
. <
Manni skilst, að skáldkonan
hafi einhvern tíma séð sitt ó-
vænna í baráttunni við and-
spyrnumögn óskáldlegrar til-
vistar. Þegar sagan er öll, er þess
gott að minnast, að takmarki
sinu náði hún, þrátt fyrir allt.
Landnámshugurinn brást henni
ekki. Og gullið fann hún og það
varð henni efni í margar ágætar
gersemar, er hún býtti þjóð
sinni örlátri hendi.
Vorgyðjan og Snær konungur.
Og svo kemur frásögn um lítið
barn, litla stúlku, sem fæddist
á smábýli í afskekktum heiðar-
dal norður í Þingeyjarsýslu vor-
ið 1881, aðfaraár eins hins lang-
vinnasta og grimmasta harðær-
is, sém saga þjóðarinnar hermir
frá. Aldrei hefir lítil stúlka vax-
ið upp til meiri ástar á vori og
sól. Það er næstum fráleit fjar-
átæða að hugsa til þess, að
grimmustu harðviðri ísáranna
miklu skuli hafa sungið þessu
sólskinsbarni lengstu og róm-
dýpstu vöggusöngvana, þar
hefði Snær konungur getað
sparað sér mikil frost og gnýj-
andi stórhríðar. Og þótt hann
hefði færzt enn í aukana og
varið meira til, myndi hann
aldrei hafa náð valdi yfir þessu
barni. Aldrei hefir okkar harð-
býla, fagra land, eignast ástrík-
ari og tryggari dóttur en þessa,
sem byrjaði að átta sig á tilver-
unni í þann mund, er svo mörg-
um virtist helzt til ráða að flytj-
ast burtu af slíkri náströnd til
annarrar og blíðlátari heims-
álfu. Þetta eru staðreyndir og
þarflaust, enda reyndar fjar-
stætt, að leita þeim röksemda.
Nær væri að svipast eftir skýr-
ingu á því, er barn hallæris og
landflótta vex upp til svo óhagg-
anlegrar trúar á framtíð lands-
ins og þjóðarinnar. Það verður
þó ekki gert hér til neinnar
hlítar, slíkt yrði of langt mál.
Það er efalaust, að ættjarðarást
Huldu átti djúpar rætur í á-
hrifum frá bernskustöðvum
hennar. Trú hennar á lífið og
mennina, á þjóðina og framtíð
hennar, er að öndverðu úr sama
jarðvegi sprottin. Sumt arfur frá
hinum bjartsýna, frjálslynda
hugsjónamanni, föður hennar,
Benedikt Jónssyni, og menning-
arstarfi því, sem hann var
tengdur, sumt gamlar, þjóðlegar
menningarerfðir. Allt þetta má
rekja margvíslega og finna því
stað í - verkum skáldkonunnar
sjálfrar. En um það ætla ég ekki
að orðlengja hér. Ég ætlaði að
minnast dálítið á vorgyðjuna.
Það er blátt áfram ekki hægt að
minnast Huldu, án þess að tala
um vorið, gróandina í lífi nátt-
úrunnar, lífi mannanna, kær-
asta yrkisefni hennar í bundnu
máli og óbundnu. Þarflaust er
að draga dul á það, að þessi
vorgleði, þessi heita trú á fegurð
og góðleik á lífi einstaklinganna,
í samskiptum manns við mann,
í allri athöfn mannsins gagn-
vart náttúrunni kvikri og
dauðri, sem er hluti af hans eig-
in lífi, hefir orðið æ torskildari
og fjarlæg4 þeirri kynslóð, er
sleit barnsskónum á dögum
hinnar fyrri heimsstyrjaldar,
lifði æsku sína í skugga hennar
og kemur nú með glýju í aug-
um út úr myrkri hinnar síðari
styrjaldar og sér enn engin átta-
skil. Enginn skyldi samt halda,
að boðskapurinn um fegurð lífs-
ins eigi af þessum sökum ekkert
erindi til okkar framar. Þvert á
móti. Við höfum aldrei haft
hans meiri þörf en nú.
Mælt er, að sagan endurtaki
sig, og þetta er víst rétt, ef alls
er gætt. En þar með er ekki sagt,
að hún stagli upp aftur og aft-
ur sömu atburðina. Þvert á móti,
hún virðist kunna þá list góðra
skálda að færa gamalt efni í
nýjan búning, oft jafnvel svo
haglega, að mönnum sést yfir að
sagan er gömul og halda, að hún
sé spáný og reyndar allt annað
en hún er í raun og veru. Tals-
vert almenn forheimskun er
ekki nýtt fyrirbrigði, flokka-
drættir, gróðafýkn, valdastreita,
nautnaþorsti, efnishyggja og
mannhatur ekki heldur. Þetta
eru reyndar alt gamlar plágur og
líkast til verðskuldaðar hverju
sinni, sem þær ná undirtökum
á einhverju þegnfélagi. En hitt
má nýstárlegt kalla, að menn
taki hrörnun allflestra mann-
dyggða fyrir tákn og stórmerki
nýrrar gullaldar. Nei. ísavetur
og glórulitlir harðindabálkar
eru gamlir kunningjar í sögu
okkar. En þó höfum við aldrei
trúað á fimbulveturinn (nema
þá sem þátt í sjálfum heimsslit-
unum). Hingað til höfum við
aldrei í alvöru efazt um það, að
vora myndi í ríki Snæs kon-
ungs, hversu kalt sem blés um
hríð. Þp það. Og hver veit nema
nú. mitt á meðal vor, meðan enn
láta í eyrum eftirómar af vig-
dunum og kjarnorkuskruggum
hinnar blóðugustu vargaldar í
sögu mannkynsins, stígi lítil
börn við stokk, börn, sem eiga að
vaxa til nýrrar trúar á lífið, feg-
urð þess, trúar á sigur hins fag-
ur-góða i lífi mannsins, þessarar
hrjáðustu skepnu jarðarinnar,
trúar á vorið og vorgyðjuna:
gyðju lífsins, gróandans.
Hjá Sól og Bil.
Hver kenndi Snorra Sturlu-
syni íslenzku, og hver kenndi
hana Einari í Nesi? Þessari
spurningu Gröndals er enn ó-
svarað. Þær eru víst nokkuð
margar spurningarnar, er varða
list orðsins og listamenn á ýms-
um tímum, sem vandi er að
svara. Hverju sætir það t. d„ er
lítil stúlka lætur sér til hugar
koma að gerast ljóðskáld? Nú, á
dögum blekiðnaðarins, vekur
slíkt enga furðu, en fyrir fimm-
tíu árum horfði málið allt öðru
vísi við. í þá daga var ljóða-
gerð og skáldskapur yfirleitt
aðeins íþrótt, meira eða minna
vammi firrð, líkt og á dögum
Egils, ágæt list fyrir prest eða*
kennara, jafnvel líka fyrir
drykkfelldan bóndamann, en
annars yfirvofandi háski fyrir
sveitarfélagið, jafnvel lands-
sjóðinn, svo ekki sé meira sagt.
Þetta var á þeim dögum, er þjóð-
in átti aðeins tvö atvinnuskáld,
þau Símon Bjarnason og Torf-
hildi Hólm, en reyndar v^rð ann-
að þeirra að styðjast jafnframt
við flakk, en hitt við blaða-
mennsku, og var hvorugur kost-
urinn góður. Nei, fyrir hálfri öld
var það allt annað en glæsilegt
að gerast skáld á íslandi og þó
líkast til svo sem tíu sinnum
örðugra að gerast skáldkona.
Hvers mátti lítil stúlka vænta á
þeirri braut? Ekki freistaði fer-
illinn Torfhildar, þeiruar þraut-
seigu en litt rómuðu skáldkonu.
Vergangskonan Látra-Björg og
ólánsmanneskjan Guðný í
Klömbrum — hver kaus að
fylgja í þau klakaspor? Nei, hér
stoðar ekki að spyrja fremur en
oftast fyrri, er skáldin eiga í
hlut. Gömul þjóðsögn verður að
nægja til skýringar svo óskyn-
samlegri fyrirtekt: Stúlkan var
borin til svanahamsins, henni
var ekki sjálfrátt! Og hvað átti
svo bóndinn á Auðnum að taka
til bragðs, er hann varð þess var,
að dóttir hans um fermingu var
farin að iðka hina lánlitlu í-
þrótt skáldanna? Sitthvað gæti
manni til hugar komið — gömul
húsráð til leiðréttingar vand-
gæfum unglingum. En Benedikt
á Auðnum gerði yfirleitt aldrei
neitt, sem vani eða fordómar
hvöttu tll. Ég hugsa, að hann
hafi haft innilega skemmtun af
viðleitni litlu dóttur sinnar, líkt
og af fáséðu blómi eða fiðrildi,
eða nýstárlegu, fögru smíði, til
hvers skrattans sem það var nú
eiginlega notandi. Blessaður
karlinn. Sjálfur var hann fædd-
ur listamaður, unni íþrótt, feg-
urð og snilld, hvar sem fram
kom, átti ekki aðra fegurri hug-
sjón en þá, að sjá möguleika
verða að veruleika. Sjáum til,
hér var víst efni, gaman að sjá
hvað úr því rættist!
Nú hefst mikil saga, en rúms-
ins vegna verða henni lítil skil
gerð að þessu sinni. Brestur og
þann, er þetta ritar, ofmargt til
þess að hætta til að rekja hana.
Það munu aðrir gera, sem betur
eru til færir, þótt síðar verði.
Hér skulu aðeins rifjaðir upp
helztu áfangarnir á rithöfund-
arferli Huldu. Fyrstu kvæðin
hennar, sem fyrir almennings-
sjónir komu, birtust í kvenna-
blaðinu Framsókn undir árslok
1901. Þá var Hulda rúmlega
tvítug að aldri. Þessi kvæði
voru látlaus og ekki veigamikil,
en áferðargóð og fallegt byrj-
andaverk. Svo liðu rúm tvö ár
og ekkert birtist frá hendi hinn-
ar ungu skáldkonu. Lofleg og
hvetjandi ummæli hinnar gáf-
uðu og skáldmæltu ritstýru
Fýamsóknar, frú Jarþrúðar
Jónsdóttur, er fylgdu. fyrstu
kvæðum Huldu úr hlaði, virtust
ekki hafa haft þau áhrif sem til
var ætlazt — eða hvað olli bið-
fhni? Ég ætla, að einmitt það,
hversu vel kvæðunum var tekið,
hafi valdið því, að Hulda hikaði
við. Hingað til hafði ljóðagerð
hennar verið æfing, leikur. Nú
kom til alvörunnar. Skáld eða
ekki skáld, um þetta var spurt.
Kannske var hún sjálf í mestum
vafanum og á meðan birti hún
ekki fleiri kvæði. En hún hélt á-
fram að yrkja, og haustið 1903
er hún kom til Reykjavíkur til
náms vetrarlangt, hafði hún náð
föstum tökum á list sinni. Um
það vitna kvæði þau, er hún
birti í blaðinu Ingólfi í ársbyrj-
un 1904. Og kvæði Einars Bene-
^iktssonar: Til Huldu, er éirtist
í Ingólfi um sama leyti, sýnir
, bezt, hvers álits hún hafði þá
þegar aflað sér. í líkan streng
tók Þorsteinn Erlingsson 1905,
en það ár birtust fyrstu þulurn-
ar hennar í Sumargjöf Bjarna
frá Vogi, þessir endurómar
gamallar, þjóðlegrar ljóðlistar,
er þá vöktu mesta athygli.
Á því lék nú enginn vafi leng-
ur, að Hulda væri eitt hið efni-
légasta ljóðskáld í hópi hinna
yngstu höfunda. Harpan mikla
hafði eignazt nýjan streng.
Síðan eru nú liðin rúm 40 ár.
Á þeim tíma birti Hulda 18 rit-
verk, stór og smá: Kvæði 1909;
Æskuástir 1915; Syngi, syngi
svanir mínir, ævintýri i ljóðum,
1916; Tvær sögur 1918; Æsku-
ástir II. 1919; Segðu mér að
sunnan, kvæði, 1920; Myndir
1924; Við yzta haf, kvæði, 1926;
Berðu mig upp til skýja, ævin-
týri, 1930; 'Þú hlustar, Vör, ljóða-
flokkur, 1933; Undir steinum,
smásögur 1936; Dalafólk I.,
skáldsaga, 1936; Fyrir miðja
morgunsól, ævintýri, 1938; Dala-
fólk II., 1939; Skrítnir náungar,
smásögur, 1940; Hjá Sól og Bil,
sjö þættir, 1941; Bogga og búálf-
urinn, ævintýri, 1942; í ættlandi
mínu, sögur, 1945. Auk þessa er
til í handriti allstórt kvæðasafn,
er um hríð hefir beðið prentun-
ar.
Hér var mikið starf af hendi
leyst, svo mikið, að undrum sæt-
ir, ekki sízt ef þess er gætt, að
jafnframt þessu geysimikla
bókmenntastarfi átti skáldkon-
an að gegna umfangsmiklum
húsmóðurstörfum, er kröfðu
milcils tíma og árvekni, og auk
þess átti hún við þráláta van-
heilsu að stríða, einkum hin síð-
ari ár. En hún var gædd frá-
bæru andlegu þreki, sem aldrei
brást henni. Þess þarf naumast
að geta, að rithöfundarstarfið
varð henni ekki mjög fésælt.
Skáldlaun fékk hún ekki fyrri
en seint og síðar og þá lægri en
sómíjsamlegt mátti kalla, en ég
ætla, að hún hafi aldrei fengizt
um slíkt. Henni myndi aldrei
hafa í hug komið að gera „verk-
fall“ sökum þess, að öðrum
hlotnaðist meira af þeim fjár-
munum en sjálfri henni. í raun
réttri var skáldskapurinn henni
(Framhald á 3. síOuJ.
\
\