Tíminn - 26.02.1956, Blaðsíða 5

l’ÍMINN, sunnudaginn 26. febrúar 1956.
'—ri-——, ! . . ■ '
Steindór Hjaltalín:
Orðið er frjálst
Aurarnir og railljónirnar
ViS sjávarsíðuna er vandvirkni,
hirSesemi og hagsýni í vinnn-
brögðum bókstaílega gulls ígildi
Það má ætla að bátagjaldeyris-
kerfið og framieiðslusjóður muni
í ár millífæra frá almenningl til
fiskveiða og til vinnslu afla báta-
fletans um 160 millj. króna. Hér
er miðað við sama afiamagn og var
s. I. ár. Þessi millifærsla eða end-
urgreiðsla nemur 90 aurum á livert
kíió af fiski er bátarnir veiða.
Mönnum verður á að spyrja:
Hvernig má þetta vera? Er það
vegna aflaþrests eða slæmrar af-
urðasölu? Nei, því er ekki um i
kennt. Aflamagn bátanna hefir auk
izt undanfarin ár og aldrei verið
meira en s. 1. ár. Sala afurðanna
hefir gengið all vel. En hvað er
það þá, er veldur þessum gífur-
lega haliarekstri? Því er slegið
föstu, að orsökina sé að finna í
hinni miklu vinnu og háu vinnu-
launum. Hin mikla og dýra vinna
sé að sliga útgerðina og fisk-
vinnsluna. Ég efa ekki, að hér sé
að nokkru leyti rétt með farið.
En það er fleira sem steðjar að
og veldur erfiðleikum.
10 aurar og 40 milljónir.
Þegar vinna er orðin mikil og
dýr þá er brýn nauðsyn að unnið
sé með hagsýni og fullkominni
tækni og vélaaflið sé alls staðar
notað þar sem hægt er að koma
því við. En hér vantar mikið á
að svo sé gert. Fiskvinnslan fer
á allt of mörgum stöðum fram á
ófullkominn hátt, og gerir þar af
leiðandi alla vinnu dýra, rýrnun
of mikla og gæði framleiðslunnar
ekki eitls miklá og hún gæti verið.
Til að sýna fram á hversu mikil
nauðsyn það er að gæta fyllstu
liagsýni við vinnslu alls afla sjáv-
arútvegsins má benda á, að 10
aura minni framleiðslukostnaður
á liyert fiskkíló bætir hag heild-
arinnar um 40 milljónir króna.
Með þeirri vandvirkni, hirðusemi
og bættri aðstöðu, er myndi hafa
í för með sér minni rýrnun og
betri gæði þ. e. að meir af fram-
leiðslunni færi í verðmeiri vöru-
flokka, má án efa vinna aðra 10
aura pr. fiskkíió eða aðrar 40
milljónir.
Því til styrktar, að þessi ályktun
xnín um 80 millj. betri afkomu
hafi við stoðir ,að styðjast vil ég
benda á eftirfarandi.
Misbrestur kostar milljónir.
Óskar Jónsson, formaður Sam-
lags skreiðarframleiðenda, segir í
skýrslu, er hann flutti á síðasta
aðalfundi samlagsins: „Við getum
ekki ráðið við íslenzkt tíðarfar,
en við ættum að geta ráðið við
það að. bæta meðferð og verkun
vörunnax; frá því að sá guli kemur
í sjólokin við skipshliðina, þar til
hann er kominn í geymsluhús hins
erlenda kaupanda. Ég skal nefna
nokkra galla, sem við getum bætt
um: Við verðum að hætta að rista
fram úr kviðnum,, (láta fiskinn
hanga saman á lífoddunum) hætta
að stinga í búk fisksins, bæði út
á sjónum og eins í aðgerðarhús-
inu, við verðum að bæta um af-
liausunina, henni er nú mjög mik-
ið ábótavant, varast að endar fisks-
ins verði bognir í hei-zlunni á rán-
um. Sundmaginn verður að vera
ljós og hreinn. Ekki skera aftur
í gotraufina, ef fiskurinn er að
öðruleyti heilbrigður. Allt eru
þetta gallar, sem hægt er að laga,
ef vilji er fyrir hendi, bæði hjá
fiskimönnum og þeim er verka
fiskinn.
Misbrestur í þessu getur skaðað
þjóðina um milljónir króna, því
verðmunur er mikill á I. og II.
flokki og hvað þá heldur á III.
flokki Afríku-skreiðinni. Við
verðum að bæta nokkuð hér um.
Og við getum það, ef þeir aðilar,
er ég nefndi áðan, sameinast um
#að“- .íuiin-An mrl.s*"3
•k«tU««:««3Ímw«.»»85ö:x'á ;*?; n
Mál og Menning
Ritstj. dr. Halldór Halldórsson.
Mikið fer í súginn.
Óskar tekur dæmi um tvo skreið
arframleiðendur er hann nefnir A
og B. Báðir vinna skreið úr 2000
lestum. A vinnur á hagkvæman
hátt og við góð framleiðsluskilyrði,
en B vinnur á óhagkvæman hátt
og hefir léleg húsakynni. A sýnir
betri afkomu en B, er nemur kr.
282.500.00. Óskar bætir við: „En
því miður munu flestir skreiðar-
framleiðendur teljast í B-flokki“.
Og enn segir Óskar: „Skreið er
mannamatur og allar okkar að-
gerðir með skreiöina verða við það
að miðast, en ekki hitt. að hún sé
nógu góð í svertingjana, þeir eru
rncnn eins og við.“
Finnbogi Guðmundsson, útgm.,
skrifar í Morgunblaðið 4. des. 1955.
Þar segir hann: „Tugir, ef ekki
hundruð milljóna, fara í súginn,
vegna þess að fiskvinnslustöðvarn-
ar eru ófullkomnar vegna fátæktar
útvegsins. Framleiðsla saltfisksins
og skreiðarinnar fer að mestu leyti
fram í gömlu skúradrasli, og verð-
ur framleiðslan miklum mun erfið
ari og kostnaðai-samari en þyrfti
að vera, ef viðunandi húsakostur
væri. Einnig verður framleiðslan
mun lakari að gæðum af þessum
ástæðum. Skortur á viðunandi
húsum fyrir verkaða skreið hefir
valdið fi-amleiðendum tugum millj.
króna tjóni á ári, vegna lélegri
gæða og aukins vinnukostnaðar."
Svo mörg eru þessi orð.
Óskar og Finnbogi hafa báðir
starfað við útgerð, íiskverkun og
fiskvinnslu í fjölda möi-g ár. Þeir
þekkja því þessi mál til hlítar.
Snúið undan sjó og vindi.
Af því er að framan hefir verið
sagt, má marka að ástandið í þess-
um aðalatvinnuvegi okkar er allt
annað en gott. Þær ráðstafanir, er
gerðar hafa verið, eru ekki til
frambúðar. Bátagjaldeyriskerfið er
búið að vera í nokkur ár og hefði
þjóðin sennilega sætt sig við það,
ef meira hefði ekki verið að gert.
Við hækkun bátagjaldeyrisins á
s. 1. hausti og við ‘stofnun Fram-
leiðslusjóðs hefir óánægjá manna
aukizt, úlfúð og tortryggni rnynd-
ast. Verbólgan heldur áfram. Út-
gerðar- og framleiðslukostnaður
munu aukast. Hér er snúið und-
an sjó og vindi og lensað.
Menn eru þannig gerðir, að þeg-
ar þeir eru búnir að fá greiðslu
fyrir vinnu sína, þá teljá þeir sig
hafa unnið fyrir henni og eiga
hana með réttu. Þess vegna fá
þeir ekki skilið og eiga erfitt með
að sætta sig við að komið sé til
þeirra og sagt: „Heyx-ðu góði, þér
var greitt of mikið, nú verður þú
að endurgreiða hlut af því.“
Ef við værum líkir Frökkum,
þá væri hér koxninn nýr og fjöl-
mennur stjórnmálaflokkur.
Gera verður lágmarkskröfur.
Það vei'ður að taka fyrir það, að
menn er litla eða jafnvel enga
þekkingu og reynslu hafa í fisk-
verkun og fiskvinnslu, slæma að-
stöðu og lítil húsakynni, geti um-
svifalaust farið út í þennan at-
vinnuveg og gerst fiskkaupendur
og fiskframleiðendur.
Reksturinn verður þeim um
megn, óumflýjanlegur hallarekst-
ur.
Þeir eru þungir á vogarskál-
inni þegar sýna á og sanna með
reikningum og skýrslum taprekst-
ur sjávarútvegsins.
Enginn fær að salta síld til út-
flutnings, nema að hann áður hafi
fengið til þess leyfi Síldarútvegs-
nefndar. Það leyfi er því aðeins
veitt, að viðkomandi hafi uppfyllt
ýms ákveðin skilyrði.
Samvinnuskipulag bezta úrræðið.
Slíkt hið sama verður að komast
á við fiskframleiðsluna. Hið slæma
ástand er víða ríkir við fiskfram-
leiðsluna í landi, rýrir afkomu
útgerðarinnar. Báta- og skipaeig-
endur verða því sjálfir að láta
þessi mál meira til sín taka. Þeir
verða sjálfs sins vegna að mynda
öflug samtök og í samvinnu að
nýta og vinna úr eigin afla. Á |
þann hátt geta þeir bezt treyst
og styrkt sjávarútveginn. —
Sigtryggur Klemenzson ráðu- j aldirnar. Næst rekst ég á það hjá
neytisstjóri spyrst fyrir um orðið
haull í merkingunni „kviðslit“
A SKOTSPONUM
Félag íslenzkra iðnrekenda bauð
Iðnaðardeild atvinnudeildar há-!
skólans nýlega styrk til að kaupa 1
tæki til geislavirkra mælinga. —
Hér mun um að ræða svonefnt j
Geiger-mælingatæki og skyldu
menn ætla að hér væri stigið
fyrsta skrefið til að fá slík tæki
hingað til lands, er svo voldugir
aðilar leggja saman. — Svo er þó
ekki. Austfirzkur bóndi, Stefán'
Baldvinsson í Stakkahlíð í Loð-
mundarfirði mun hafa fengið
Geiger-mæli fyrir um það bil ári.
í Loðmundarfirði íinnst biksteinn
og e. t. v. geymir Austurland fleiri
verðmæti. — Ólíklegt er að Stefán
í Stakkahlíð hafi látið Geiger-telj-
ara sinn ónotaðan með öllu undan
farna mánu'ði
Tímaritið „Heima er bezt“ er
orðið eitt vandaðasta mánaðarrit
landsins með ýmsum nýjungum í
prentun og umbroti. Steindór Stein
dórsson er ritstjóri, en maðurinn,
sem mun hafa séð um hinn tækni-
lega búning ritsins, er Geir S.
Björnsson, prentsmiðjustjóri á Ak-
ureyri, er hefir numið prentlist í
Rochester í New York.
Þjóðvarnarflokkur íslands fékk
nýlega húsnæði fyrir blað sitt og
fundarstarfsemi á bezta stað í höf-
uðstaðnum. — Eigandi húss og
lóðar á þessum eftirsótta stað er
Þorsteinn Þorsteinsson, fyrrv. þing
maður Sjálfstæðisflokksins.
. . . . Á síðastliðnu ári komu til
landsins um 9000 erlendir ferða-
menn. Flestir þeirra koinu og fóru
með íslenzkum farartækjum........
Greiddu íslendingum um 15 millj.
kr. í erlendum gjaldeyri, ef miðað
er við eyðslu ferðamanna í öðrum
löndum.
Hann kveðst hafa íækizt á það og
nokkrar samsetningar af því, er
hann las Nýyrði III nú fyrir
skemmstu.
Orðið haull er ekki nýyrði, þótt
það sé í nýyrðasafninu. Það var
þangað sett til þess að benda á
tilveru þess, með því að þetta orð
hefir nú á síðari öldum átt í vök
að verjast fyrir orðinu kviðslit,
sem er yngra og hefir á sínum
tíma verið nýgervingur. Orðið
haull er miklu þægilegra í sam-
setningum en kviðslit, og er ein-
sýnt að reyna að endurlífga það.
Orðabókarnefnd er ekki ein um
að vilja halda fram orðinu haull.
Landlæknir hefir á undan henni
tekið upp samsetningar af þessu
orði, m. a. í Mannslátabók II, bls.
67—68. Fylgir hann þar eldri for-
dæmum, eins og brátt verður sýnt.
Og sama máli gegnir um Guð-
mund Hannesson, sbr. ísl. læknis-
fræðiheiti, bls. 48.
Orðið haull heyrir vafalaust til
upprunalegum orðaforða íslenzkr-
ar tungu. Það hefir verið sameig-
inlegt germönskum málum. Það
var á engilsaxnesku héala og forn-
háþýzku hóla. Skyld orð sömu
merkingar koma fyrir í öðrum
indógermönskum málum, þótt hér
verði ekki rakin. Ekki þekki ég
Hallgrími Péturssyni. Hann kveð-
ur svo:
Eins er gangur aula
og þeir vægi haula,
stafkarlarnir staula,
stundum fram í þaula,
griðlcur róa og raula,
roðgúl harðan maula,
griðungarnir gaula,
gamalkýrnar baula.
H. P. Sálmar og kv. II, bls. 436.
Sveinn Pálsson birti eftir sig rit-
gerð, er hann nefndi Registr yfir
íslenzk sjúkdómanöfn í Lærdónxs-
listafélagsritunum, og hefst rit-
gerðin í 9. bindi þeirra (bls. 177).
Þar segir svo um orðið haull:
Haull (Hernia) heitir, þegar ein-
hver af pörtum þeim, er liggja svo
að segja lausir innan í einhverju
holi líkamans, til dæmis þarmarn-
ir, falla út í gegnum ina innstu
himnu í hið næsta hol eður lengra,
ganga þó ei út úr skinninu, mynda
heldur ýmsar kúlur, er sjást og
finnast utan á. Þegar haull tilfell-
ur í og um kring lífið, kallast
kviðslit og þarmahlaup. Séra Odd-
ur telur garnahaull, vambarhaull,
vatnshaull, naflahaull og holdvaxt-
arhaull. (L.F.R. IX, 218—219),
Tilvitnunin til séra Odds færir
þessi samsettu orð nokkuð aftur í
tímann, því að vafalaust er hér átt
við séra Odd Oddsson á Reynivöll-
neitt íslenzkt orð samróta orðinu j um, sem talinn er fædduFum 1565
haull, og ekki getur dr. Alexander I og dó 1649. Hann samdi lækninga-
Jóhannesson slíkra í hinni miklu
oi'ðrótabók sinni (Islandisches
Etymologisches Wörterbuch, bls.
178).
Um sögu orðsins í íslenzku er
þetta helzt að segja: Það kemur
fyrir í fornritum, m. a. í Jónssögu
hinni elztu í Biskupasögum. Þar
er þessi frásögn:
Sá var einn maðr, er þat mein
hafði, er slitnaðr var á honum
kviðrinn, ok voru signir niðr á
honum smáþarmarnir, ok hafði
hann haul. Eptir þat tekr hann
stein einn úr leiði Jóns biskups
ok batt við kvið sér, þar er sakaðr
var. En um morguninn eptir, þá
var hann heill maðr, svá sem hann
var borinn frá móður kviði, lof-
andi guð ok hinn heilaga Jón
biskup. Bs. I, 208.
Orðið haull kernur einnig fyrir
bók, sem til er í handriti, og vitn-
ar Sveinn oft til hennar. Oddur
hafði numið lækningar af enskum
lækni, sbr. ísl. æviskrár IV, 17.
Séra Björn í Sauðlauksdal hefir
oi’ðið haull í orðabók sinni og auk
þess þessar samsetningar: pung-
haull, vindhaull, naflahaull (B.H.
I, 337).
Mörg fleiri dæmi eru kunn frá
18. öld um orðið haull, en ég læt
þetta nægja. Oi'ðið kviðslit er, eins
og áður er sagt, nxiklu yngra í mál-
inu en haull. Elzta dæmi, mér
kunnugt.er úr ritgerð Sveins Páls-
sonar, þeirri er áður var til vitnað.
Það kann þó að vera allmiklu
eldra. í fyrr greindri tilvitnun til
Jónssögu stendur „slitnaðr var á
honum kviðrinn“. Er eðlilegt að
nxynda orðið kviðslit úr slíkum
í gamalli dæmisögu, er nefnist Af ; orðasamböndum. Auk þess kemur
versificatori, er gjörðist portari í orðið kviðslitinn fyrir í Guðbrands
Islenzkum ævintýrum (I, 174), út-
gefnum af Hugo Gering.
Orðið haull hefir síðan lifað af
Lyfjafræðingur svarar fyrir sig.
Hér á dögunum birtist í bað-
stofunni bréf frá sjúklingi, sem
kvartaöi yfir aukagjaldi í lyfja-
búðum er afgreiddu lyfseðla að
næturlagi. Nú hefir lyfjafræðing-
ur svarað fyrir sig, og fór eins
og mig grunaði, að hvort tveggja
er til, paragraf er leyfir gjaldið,
og réttlæting fyrir því. En hér
fer á eftir bréf lyfjafræðingsins:
Til að draga úr misnotkun.
„.... Aukagjald þetta er langt
frá því að vera nýtt (nýr skatt-
ur, eins og það var orðað), því
það munu nú vera um 20 ár síð-
an það var löggilt af heilbrigðis-
málaráðuneytinu. í fljótu bragði
virðist bréfritari yðar eiga þeirri
góðu heilsu að fagna að hafa
ekki á þessu tímabili þurft að
leita eftir afgreiðslu lyfja að næt
urlagi. Skýringin gæti líka verið
sú, að eigi.er venja, né heldur
heimilt, að taka slíkt aukagjald,
ef læknirinn álítur nauðsynlegt,
að lyfseðillinn sé afgreiddur að
næturlagi, enda merkir hann þá
Iyfseðilinn á sérstakan hátt. Gjald
þetta er ákveðið til að draga úr
misnotkun þessarar nauðsynlegu
þjónustu. Nú má vera, að bréf-
ritax'anum hafi verið á því nauð-
syn að fá sitt lyf að nóttu til, en
lækninum hefir þá láðst að geta
þess og aukagjaldið því inn-
heimt. Sumir læknar gæta hins
vegar svo vel þessara fyrirmæla,
að allmargir lyfseðlar, er frá
þeim koma á daginn eru merktir
til að afgreiðast á nóttunni, og
er hvorugt gott.“
Enginn fjárafli.
„ÞAÐ ER fráleitt, að hér sé
um fjáröfluxiaraðferð að ræða
fyrir styrktarsjóð lyfjafræðinga.
Upphæðin hefir farið mjög lækk
atidi frá því fyrsta, miðað við
verðlag, og á ekkert skylt við
næturvinnutaxta flestra stétta.
Hér er miklu frekar um nokkurs
konar sekt að ræða á þá, sem
misnota þjónustu þessa, og rík-
isstjórnin féllst á, fyrir um 20
árum, að eðlilegast væri, að
þetta gjald rynni í styrktarsjóð
þeirra, sem þjónustuna inna af
líendi. Lyfjafræðingar óska sem
sé eflir því, að alls konar kvabb
að næturlagi um hluti, sem fólki
er innan handar að afla sér að
degi til, sé sem allra minnst. Það
myndu þeir varla gera, ef þeir
litu á þetta gjald sem tekju-
stofn. Um tugþúsunda ágóða af
þessu er sem betur fer ekki að
ræða, því að sú þjónusta, er
mestu varðai', þ. e. lyf vegna
skyndilegra veikinda eða slysa að
næturlagi, svo og barnsfæðinga,
er veitt með ánægju svo fljótt
sem auðið er og án nokkurrar
aukagreiðslu þegar kvöld- eða
næturlæknir telur hennar þörf.“
Blátt snuð í staðinn fyrir bleikt.
„í FRAMHALDI af þessum
skýringum handa baðstofunni
væi’i ekki úr vegi að benda fólki
á, að apótekum er óheimilt, eftir
lokunartíma venjulegra sölubúða,
svo og á helgidögum, að selja
annan varning en þann, sem þau
ein hafa rétt til að selja, þ. e.
biblíu (3. Mós. 21, 20).
Þættinum hefir borizt svo lát-
andi bréf:
Svili og svilkona. Þessi orð munu
ekki finnast í fornritum okkar.
Hvenær koma þau inn í málið og
hvers vegna? Forvitinn.
Hér gætii' nokkurs misskilnings.
Orðið svili heyrir áreiðanlega, eins
og orðið haull, til upprunalegum
orðaforða málsins. Það kemur að
vísu ekki fyrir í fornsögunum, en
i'm það er þó til gömul heimild.
Það kemur fyrir í Ormsbókarhand-
riti Snorra Eddu (sbr. Sn. E. II,
Kbh. 1852, bls. 497). Orðið er leitt
af fornafnarót, sem fram kémur 'í
sig, sinn, sveinn, Svíar og fleiri
orðum. Orðið svilkona er hins veg-
ar að öllum líkindum ungt í mál-
inu og myndað af svili á sama hátt
og mágkona af xnágur. Orðið svil-
kona er tilgreint í Blöndalsbók.
Við athugun á orðaskrá Blöndals-
bókar, sem er geymd í híbýlum
Oi-ðabókar Háskólans, kemur í
ljós, að Blöndal hefir orðið úr
þýðingu Sveinbjarnar EgilSsonar á
Illíónskviðu Hómers. Þar stendur
svo:
Hvert gekk hin hvítarmaða
Andrómakka úr herbergi sínu?
Gekk hún til mágkvenna sinna
eða til hinna fagurmöttluðu svil-
kvenna sinna eða til Aþenuhofs,
þar sem aðrar fagurlokkaðar
Trjóukonur blíðka hina óttalegu,
hárfögru gyðju? Rit Sv. E. I, 152
(Rvk. 1855).
Mér þykir ekki ósennilegt, að
Sveinbjörn hafi búið orðið til,
vegna þess að hann hefir skort
orð til að þýða grískt orð. Ég veit,
lyfjavörur. Þó munu hjúkrunar-
gögn að sjálfsögðu afgreidd á | að í grísku og latínu eru til orð,
lielgidögum og að kvöldlagi.
Sunnudags- og kvöldvaktir apó-
teka eru ekki til að selja raf-
geymissýru, ekki til að selja
benzóesúrt natrón í berjamauk,
i ií.í-.i (Framhald á 8. síðu.)
<?. isd .Gli il j ;( . ■■■ X ■■ ■ ■■ ■
sem tákna þessa tegund mægða.
En auðvitað hefir orðið rutt sér
til rúms, vegna þess að það fyllti
autt skarð í tungu vorri.
.. • H. H. J