Tíminn - 19.05.1956, Blaðsíða 5

.....................................................................iiiiii.....iiiiii..............iiiiiiii..
5
TÍMI N N, laugardagurinn 19. maí 1956.
llllllllllllllllllillllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIHILI
MUNIR OG MINJAR:
Hálf tylft helgra manna
ARIÐ 1881 eignaðist Forn-
gripasaínið nokkrar pjötlur úr
einhvérs : konar kirkjulegum
dúk eða tjaidi' frá Skarði á
SkarðSströnd. Ef tii vill hefir
þetta verið altarisklœði. For-
stöðumaður safnsins lét setja
pjötlurnar saman árið 1910 eins
og ætla .má, að þær hafi verið
í öndverðu, og varð af diikur
sá, sem myndin sýnir. I-Iann
er 114 sm á hæð og 75 sm
breiður, og geta það ekki lcall-
azt eðlileg hlutföll á aliaris-
klæði.
Dúkurinn frá Skarði er úr
hvítu iérefti, allur útsaumaður
með uilarbandi í öllum regn-
bogans litum, sem skiptast á
óreglulega. Saumurinn er all-
ur einfaldur útlínusaumur
(kontúrsaumur). í dúkinn eru
saumaðar myndir sex helgra
manna. Til beggja handa hvers
um sig eru súlur, en þar utan
yfir bekkir með greinum og
blöðum einkum í rómönskum
sííl, en neðan við hvern,
dýrling er nafn hans með
gotneskum smástöfum. Á þenn-
an hátt er hver einstakur af-
markaður í sinni urngerð. og
minnir það á fyrirkomulag á
altaristöflúm og helgiskrínum. .
TVEIR EFSTU dýrlingarnir
eru þessir: Þorlákur biskup
Iielgi í öllum biskupsskrúða og
með bók í vinstri hendi, og
Ólafur kóngur helgi, sitjandi í
helzti lágu hásæti, með kórónu
á höfði, ríkisepli í hægri liendi,
en öxi sína Hel, sem er ein-
kunn hans, í vinstri hendi. í
miðju eru heilagur Benedikt
af Núrsía, stofnandi munka-
reglunnar, sem við hann er
kennd, í ábótakufli og með
hatt, talnaband um háls, staf
í handarkrika og bók í hönd-
um, liklega þá sem á er ritin
regúla hans, og Magnús Orkn-
cyjajarl helgi, með staf í hægri
hendi, en sprota um vinstri
öxl. Magnús Eyjajarl var svik-
inn af keppinaut sínum og
saklaus tekinn af lífi árið 1115,
og kom helgi hans upp skömmu
seinna. Neðstir á dúknum eru
svo lieilagur Egidius með staf
sinn og hindina, sem er ein-
kunn hans, við fætur sér. og
Hallvarður Iielgi með bók í
hægri hendi og torkennilegar
keilur í vinstri hendi. Einkunn
lians er annars oftast kvarnar-
steinn. Hallvarður var ungur
norskur rnaður, sem ætlaði að
verja fátæka konu fyrir of-
stopamönnum, sem þjófkenndu
hana og vildu ná lífi hennar.
Þeir vógu Ilallvarð og sökktu
líki hans í sjó, en það flaut
upp, þótt kvarnarsteinn væri
bundinn um háls þess. Brátt
kom upp helgi hans, hann
varð seinna verndardýrlingur
Osló stiftis og enn í dag cr
mynd hans í merki Oslóborgar.
ÞAÐ ER ÁBERANDI, hve
fjölmennir norrænir dýrlingar
eru á klæðinu frá Skarði, eink-
um norskir. Samt er klæðið
vitanlega íslenzkt, enda allir
þessir helgu menn í hávegum
hafðir hér á landi á miðöld-
um. Kiæðið mun vera saumað
á síðustu áratugum kaþólsks
siðar hér á landi, á fyrri hluta
16. aldar. Það má ráða af því,
að ofan við dýrlingamyndirnar
er bekkur með þessari áletr-
un: abbadis: Solve(ig: rafns):
dotter: i: reynenese. Solveig
Hrafnsdóttir Brandssonar var
síðasta abbadís í nunnuklaustr-
inu á Reynistað. Hún gerðist
þar nunna 1493, abbadís 1508
og var það þar til klaustui’lifn-
aður lagðist af 1551. Klæði
þetta hefir einhver saumað
fyrir Soiveigu eða í minningu
hennar. Óvíst er með öllu,
hver saumað hefir eða hvers
vegna klæði með nafni þessar-
ar konu geymdist á Skarði vest-
ur.
Kristján Eldjárn.
Laxi n n
SÓLIN HELLIR geislaflóði yfir
ána þar sem hún breiðir úr sér
áður en hún fellur i sjó fram.
Það glampar á vota staksteina,
froðukúfar dansa hringi niður
með fiilgrænum grasbakkanum,
veiðibjcllur sveima hijóðar og
athugular yfir straumvatninu,
en niður við ósinn hamast krían
við straumbrotið.
Það er að falla að og laxinn
fylgir flóðinu inn í ósinn. Veiði-
maður, sem situr uppi á hamra-
brún við fossinn sér að krían er
á varobergi.- Hann veit að hún
er að:hugsa um lúsina, sem lax-
inn kemur með úr sjónum.
Sjálfur ætlar hann sér meiri
liiut. Hann setur saman stöng-
ina sína og röitir niður með
bakkanum.
ÞEIR, SEM aldrei hafa rölt nið-
ur árbakka í svona hugleiðing-
um halda að gleði veiöimanns-
ins sé öll bundin veiðiskapnum
sjálfum. En þegar dregur að
maílokum og hugurinn leitar
til straumanna þá er það ekki
átakið, ákveðna og bunga, þeg- ;
laxinn tekur, eða hvinurinn í í
hjólinu, sem fyrst kemur í huga,
heldur þungur niður straums- :
ins, hávær kliður fuglanna og : j
drunur brimsins út við sand.
Það er lífið í kring um okkur :
í náttúrunni og öll þess ótal ý
tilbrigoi, scm töfrar og dregur |
á hverju vori.
NÚ LÍÐUR á maí og upp úr ;;
helginni róa bændurnir með net- :
in út á stórfljótin hér sunnan- ; ■
og vestanlands. Um mánaðar- .
mótin hefst tími stangaveiði- 8
mannanna. Laxinn gengur fyrst
í árnar hér sunnan- og suðvest-
anlands, seinna í norðlenzku
árnar og síðast, að því er virð-
ist í árnar á norðausturlandi.
Ilér syðra er oft allveruleg
veiði þegar í byrjun, en nyrðra
er það fremur óþolinmæði til-
hugalífsins sem ýtir veiðimann
inum af stað en nokkur veru-
leg veiðivon. Og þó fer svo, að
sá, sem fylgist vel með því, sem
er að gerast í kring um hann,
og unir scr vel í morgunsól-
inni niður við ósinn, þótt ver-
tíð sé varla byrjuð, fer ekki
erindisleysu. Það skvampar í
lygnu þegar laxinn hendir sór
hliðhallt upp úr vatninu, og
uppi við fossinn stekkur lax
upp að votu bergi og hendist
út í hringiðuna aftur. „Hann“
MÁL OG Menning
Ritsti. dr. Halldór Halldórsson.
KUNNINGI MINN einn á
ísafirði skrifaði mér fyrir nokkru,
og hefi ég alllengi ætlað að svara
honum, en einhvern veginn hefir
hann alltaf orðið út undan. Bið
ég hann hér með afsökunar á því.
Ilann kveðst hafa þungar áhyggj-
ur af því, hvort skrifa eigi kýr-
eigendur eða kúaeigendur. Enn
| fremur langar hann til að vita,
hvort bæði orðin bey.gist eins.
Ég get ekki betur séð en bæði j
I orðin eigi fylliiega rétt á sér. OrÖ-
ið kýreigcndui’, er í eiptölu kýr-
eigandi og þarf engan veginn að
merkja „eigandi einnar kýr“, t. d.
merkjr orðið ærlms ekki „hús ætl
að einni á“. Kýreigandi getur
merkt „maður, sem. á eina kú eða
margar kýr.“ á sama hátt og ærhús
j er „hús ætlað mörgum ám“, Orðið
! kúaeigendur er hins vegar í ein-
; tölu kúaeigandi, og það orð getur
! aðeins táknað mann, sem á marg-
ar kýr.
Ég ÞYKIST VITA, hvernig á
fyrrgreindri fyrirspurn stenduP.
Nú er vaxandi tilhneiging til þess
í málinu að breyta fyrri hluta sam
settra .orða í fleirtölu, hvort sem
, fyrri hluti samsetta orðsins er eign
i arfáll eintölu eða stofn. Þannig
er t. d. algengt, að orðið bóndabýli
' sé bændabýli í fleirtölu. Ég veit
: ekki, hve langt aftur í tímann má
! rekja þessa þróun. En hins vegar
. veit ég, að þessi tilhneiging er
nú mjög ásækin, og mér er kunn-
ugt um, að sumir málfræðingar
viðurkenna réttmæti hennar, jafn-
vel þótt um stofnsamsetningar sé
að ræða. í Nýyrðum I, sem dr.
i Sveinn Bergsveinsson sá um út-
I gáfu á, má finna mörg dæmi þessa.
í Á bls. 40 er t. d. orðið hemilskál
og tilgreind fleirtalan hemlaskál-
ar. Mörg fleiri orð, sem samsett
eru af hemil- eru greind í fleir-
j tölu með hemla-. Samkvæmt sömu
reglu ætti kýreigandi að vera kúa-
eigendur í fleirtölu. Það má vei
vera, að þessi stefna sigri, en ekki
vil ég mæla með henni. íslenzka
er flókið og erfitt mál, en ég held
ekki, að við ættum að stuðla að
því að gera hana flóknari og erf-
iðari. Mörgum gengur nægilega
illa að læra fleirtöluendingar orða,
j og varla reynist þeim auðveldara
j að þurfa að setja einnig fleirtolu-
: endingu á fyrri liluta orðanna.
En þótt ég telji bæði orðin kýr-
eigandi og kúaeigandi rétt, vil ég
geta þess, að ég kann betur við
orðið kýreigandi. En ef hætta er
á, að það orð valdi misskílningi,
er rétt að grípa til hins.
HIN SPURNINGIN, sem kunn
ingi minn ber upp, er miklu örð-
ugri viðfangs. Hún er sú, hvernig
skýra eigi orðtakið að bera beinin.
Hann kveðst hafa verið á manna-
móti, þar sem þetta orðtak hafi
valdið deilum. Ein skoðunin, sem
fram kom, var sú, að sögnin bera
væri í þessu sambandi veik sögn
(í þátíð beraði, í lýsingarhætti
berað). Ætti orðtakið, samkvæmt
því, rætur að rekja til þess, að
menn yrðu úti. Síðan segir hann
orðrétt:
Ég sá í einhverju gömlu blað-
anna, líklega Fjallkonunni, þessa
sömu skýringu. En ekki get ég
er kominn og ævintýri sumars-
ins hafin.
FRANSKI rithöfundurinn Rall
hefur skrifað skáldlega lýsing
á ferð laxins niður hlíðar
Atlantsfjalla að lokinni hrygn-
ingu. Hann fylgir honum í hug-
anum unz hann hverfur í dimm-
(Framhald a 8. síðu).
fellt mig við þetta, enda rökleysa
ein. Menn bera ekki beinin sjálfir,
þegar þeir eru dauðir og dottnir
upp fyrir. Á ekki þessi talsháttur
rætur að rekja til fornra útfarar-
siða? Einhverju sinni leitaði ég í
Heiðnum sið, en fann þar ekkert
til stuðnings.
Eg get ekki leyst þessa þraut
að öðru leyti en því, að sögnin
er áreiðanlega sterk í þessu orð-
taki (þ. e. bera, bar bárum, bor-
ið) og á því ekkert skylt við lýs-
ingarorðið ber. Ég hefi mikið hugs
að um þetta orðtak, og .víðg hefi
ég leitað skýringa á því. En hugs-
un mín og leit hefir! ekki enn
borið árangur. En ég vil géta
þessa, að nýlega datt mér skýring-
artilraun í hug. Ég birti lutna ekki
að sinni, því að til þess að færa
rök að henni þarf ég áð' Íeíta víða,
og hefir mér ekki unnizt tími tií
þess. Og vel má vera, að, sú ranr.-
sókn, sem ég hefi hugsað. mér að
gera, leiði í ljós, að Itessi tiiraun
til skýringar fái ekki' stáðizt. Én
ég lofa kunningja mínum því að
birta niðurstöðuna hér eða ann-
ars staðar, ef ég tel líkur benda
til, að skýringin sé réttr
• h
MENNTASKÓLANÉÍII skrif-
ar mér og spyrst fyrir um uppruna
orðsins herbergi. Hann kveðst
vart geta ímyndað sér, að orðið
eigi skylt við her, því að merk-
ing orðanna sé svo ólik.
Orðið herbergi er kunnugt úr
fornritum. Sumir telja, að elzta
dæmi um það í íslenzku sé að
finna í Sonatorreki Egils Skalla-
grímssonar, en það er hæpið, því
að í eina handritinu, sem varð
veitir þetta mikla kvæði (Ketils-
bók), stendur verbergi, en ekki
herbergi. Rétt er að geta þess, að
orðið herbergi hafði mikiu víð-
ari merkingu í fornmáli en nú.
Það gat merkt ,,híbýli“ eða jafn-
vel „heimili“. Fræðimenn eru ó-
sammála um það, hvort orðið er
að uppruna norrænt eða tökuorð
í norrænum málum. Þó munu
fleiri hallast að því, að orðið sé
íökuorð úr þýzku.
Orðið er á miðlágþýzku her*
berge, fornsaxnesku og fornhá-
þýzku heriberga. Orðið er kven-
kyns í þessum málum, en er hvor*
ugkennt í íslenzku, eins og kunn-
ugt er. í nútímaþýzku er orðið
Herberge (kvenkyns) og merkir
„krá, gististaður“.
FYRRI HLUTI orðsins er her
annað hvort í sinni venjulegu
merkingu eða í merkingunni „hóp-
ur“. Síðari hlutinn sattisvarar ís-
lenzka orðinu björg og merkir
„skjól hæli“. Norræna orðið, sem
samsvara myndi þýzka orðinu,
væri því herbjörg. Ef rétt er, að
orðið herbergi sé ekki tökuorð,
samsvarar það ekki nákvæmlega
þýzku orðunum, sem á var minnzt.
En ég hygg, að vart verði með
rétti bornar brigður á það, að
orðið sé komið úr þýzku inn í nor-
ræn mál, en sennilega nokkuð
snemma, eins og síðar verður nán
ara á minnzt. Ef sú skýring, sem
hér hefir verið hallazt að, er rétt,
er frummerking orðsins „skjól
(hæli) fjTÍr her eða hóp“. Síðan
hefir merking orðsins breytzt.
í íslenzku merkir það nú eingöngu
„stofa“, og er sú merking þegar
kunn í fornmáli. f þýzku hefir
merkirtgarþróunin hins vegar orðið
öll önnur. Þetta þýzka orð hefir
flækzt inn í mörg mál. Það er á
frönsku auberge og ítölsku al*
bergo.
Til gamans skal þess getið, að
enska orðið harbour ,,höfn“ er
sama orð og herbergi. Sumir telja
það tökuorð úr norrænum málum
í ensku. Elzta dæmi orðsins í
ensku er frá 1150, og merkir það
þá „skýli, híbýli“. Merkingin „var,
landvar“, sem’ merkingin „höfn“
hefir þróazt frá, er kunn frá 1205.
Aðrir hallast að þeirri skoðun, að
orðið sé upprunalegt í fornensku.
Um það atriði skal ég láta ósagt.
En ef rétt er, að orðið sé fengið
úr norrænum málum, hlýtur það
að vera allgamalt tökuorð í þeim,
varla yngra en frá 11. öld.
H. H.