Vísir - 23.12.1945, Blaðsíða 15
JÓLABLAÐ VÍSIS
f^étur J/ónááon frd Stöll utn
Jólín fyrr og
„í heiðnum og í helgum sið,
á horfnri og nýrri öld,
itar hafa haldið
heilagt jólakvöld.“
Gr. Th.
Forfeður vorir, sem komu
hingað „austan um liyldýpis
haf“, og námu liér lönd fyrir
meira en þúsund árum, voru'
nefndir Ásatrúarmenn, því
guðir þeir, sem þeir tignuðu
og tilbáðu voru riefndir Æs-
ir. Landnemar þessir reistu
sérstök hús, sem þeir nefndu
„hof“, þar geymdu þeir líkn-
eski af guðum sinum, sem
þeir nefndu goð. Á vissum
tíinum fóru fram lielgiat-
liafnir í liofunum, nefndust
það blót. Athöfnum þessum
stjórnaði jafnan ríkasti
hóndinn í liverju hyggðar-
lagi eður liéraði, enda var
iiofið jafnan á hæ þess liöfð-
ingja. Höfðingjar þessir
nefndust hofgoðar, eður að-
eins goðar. Ríki þeirra nefnd-
ist goðorð,- Goðarnir voru
tvennt í senn, veraldlegir
iiéraðshöfðingjar og and-
legir leiðtogar ' goðorðs-
manna sinna, sama sem
prestar. Orðið goði gæti ef
til vill þýtt „guðsmaður“.
Ásatrúarmenn héldu þrjár
stórhátíðir ár livert i hofum
sinum. Hálíðahöld þessi
nefndu þeir blót. Eitt var að
veturnóttum, liausthlót, ann-
að að miðjum vetri, þorra-
])lót, lrið þriðja að sumar-
málum, vorhlót. Miðsvetrar-
liátíð var mesta liátið ársins,
það nefndist og jólahlót.
Miðsvetrarnóttina, sem var
jólanótt ásatrúarmanna köll-
uðu þeir „Hökunótt“ eður
„Höggunótl“.
Að miðjum vetri var hlót-
að lil árs og friðar, þ. e. til
góðæris og friðar í landinu.
Freyr var þá mest tignaður
og tilbeðinn því liann var ár-
sældaguðinn.
Hátíðarnafnið „jól“ er af-
ar fornl og kpmið hingað til
lands með landnámsmönn-
ynum. Eftir að ásatrúin varð
að rýma fyrir kristnum
jvenningum og li-úarstefnum,
|vo á íslandi sem á öðrum
orðurlöndum, smá fyrntist
1’fir og gleymdist margt af
linum heiðnu siðum og triv
trskoðunum forfeðfanna.
Nýir kirkjusiðir.skipuðu þá
öndvegið'f-'hugum þjóðanna
méð tíðasöng siniyn,
klukknahringingum og ann-
arri viðhöfn.
Kristnu þjóðirnar liéldu
entí þrjár stórhátíðir á
ári hverju, eins og hinir
lieiðnu forfeður þeirra
höfðu gjört, og enn hét liin
niesta þeirra ,/ó/a-nafninu.
En nú vorií jólin haldin um
það hil mánuði fyrr að vetr-
inum eri áður liafði verið,
sem sé þrem nóttum eftir
sólhvörf. Og þá haldin sem
fæðingarhátíð frelsara
mannanna.
Jólin voru þvi i' tvennum
skilningi haldin heilög, sem
ljóssins, frelsisins og friðar-
ins liátíð. Ilin vermandi og
lýsandi sól hóf þá hækkandi
göngu sina með degi hverj-
um; og liin andlega og himn-
eska sól rann þá upp á nóttu,
lil þess aldrei framar að
gangá til viðar, Mönnuhum
var frelsari fæddur. Enda
kölluðu kristnir menn jóla-
nóttina tíðúm „nóttina
helgu“. Til nálægs tíxna trúði
samt gamalt fólk því líka að
tiðarfar næstkomandi árs
mundi likjast allmjög jóla-
nóttarveðrinu.
Á öllum öldum, sem liðnar
eru síðan kristni var löglek-
in á landi hér, liafa jólin ver-
ið árleg öndvegisliátíð á
liverju byggðu hóli þjóðar
vorrar, svo i hreysum kot-
unganna sem i stórliýsum
lxöfðingjanna. Viðast, ef ekki
alls staðar, var allt gertj sem
mögulegt var til þess, að
heilaga jólaharninu yrði
fagnað sem allra hezt, eftir
þvi sem allar aðstæður frek-
ast levfðu. Þótt veitingar til
mannfagnaðar, ytri viðlxöfn
og skreyting félli xnjög í ó-
Iíka liluti, var þó hin inni’i
lotning og tilbeiðsla nieð lilc-
um hætti lijá fátækum sexii
rikum, æðri sem lægri.
Margur kotuugurinn mun
oftixafa liugsað, er húnn lxfði
og vakli íióttina helgu, eitt-
livað á þessa leið: „Hvert fá-
tækt lireýsi höll nú er, þv.í
guð er sjálfur gestur héi*.
Iialelúja.“ Jú, jafnvel árum
og’ öldum áður en þessi fagrá
luxgsun var hundin „Ijóðstöf-
úm.“
Með líðándi öldum og ár-
'Uiji hixeylasf .slöðugt lifnað-
arhættir þjóðanna. Síðast-
liðin öld hefir þó verið mík-
ilvirkust á því sviði, eink-
um síðustu 50 árin. Næstum
er eins og suinum gömlum
mönnum finnist tiðum, að
þeir séu allt í einu heillaðir
inn í einhverja töfrandi álf-
heima. Flest er orðið nýtt:
húsin, heimilin, tízkan. Jóla-
liátíðin hefir ekki hehlur
orðið ósnortin af byltingum
tízkunnar. Sízt ber að neita
því, að hið ytra er þar fjöl-
margt til mikilla uixibóta,
sem að sjálfsögðu stafar að
miklu leyti af bættum efna-
hag þjóðarinnai’. Eitt er þó
enn óbreytt, sem sé það, að
íxokkru fyrir jól ár hvert er
hafinn undirbúiiingur há-
tíðahaldsins á jólunum og
undirbúningnum liágað á
ýixxsan hátt eftir efnum og
ástæðum manna, bæði til
sveita og kaupstaða, og fjár-
framlög í því skyni ekki
skoi'in við neglur, viðast
livai’. Urn jxað skal ekki fjöl-
yrt íneira héf, exx vikið nokk-
uð að þvi síðar.
Á bernsku- og unglingsár-
um þeii’ra, sexxx íxú eru komn-
ir til allhárrar elli var líka
reynt að búa sig uxxdir það
eftir föngunx, að sem flestir
gætu átt gleðileg jól. Skal nú
reynt að minnast þess að
íxokkuru og' líta þá til baka
um sjötíu ára tímabil.
•Fyrir og um 1874 var á fáu
völ, til sveita á landi hér
mannfagnaðar, seixx íxú elúl i &■
hversdags réttir á hvei'ju
hyggðu bóli um land allt, svo
senx kaffi, sykur, liveiti og
hrísgrjón. Útlendir dúkar
og álnavara — sem eixxu
nafni kallaðist þá „kram“ —
voru ærið sjaldgæfir munir.
Stigvélaskór, sem þá nefnd-
ust svartir skór eður dansk-
ir skór — sáust ekki nenxa
á höfðingjum við hátiðleg
tækifæri, að nxixxnsta kosti
ekki í útkjálkasveituixi
laixdsins sbr. „Selskinns-
skórinn og s:tígvélið“, k,\’;eöi
Jóns. Þ. Thproddsens, Kli.
1919 hls. 301. Flest öll sveita-
heimili urðu ag hjargast við
heimafengin g'æði og fáir
húshændur vanrælctu að hxia
heimili sitt undir jólahátið-
ina svo vel, senx ástæður
íxýja flík, þótt ekki væri
nema sokkar, fallegir vettl-
ingar eðui', eg tala nú ekki
um ef piltarnir eignuðust
nvjan, danskan, rósóttan
haðixiullargaini, var það
nefnt Ijósagai’ii, það fluttist
í verzlanir.
Á árum þeiixi, sem hér um
í'æðir, fluttist hvorki hveiti-
vasaklút eður hálsklút, og nijöl né lirisgrjón i verzlan-
stúlkurnai’ fallegan lxerða- ir hér á landi svp nokkru
klút. Slíkt voru fágætar jóla-
gjafir lijá fálæklingum á
þeim árum. Oftast voi’u öll-
um gei'ðir nýir skór fyrir
jólin (,,jólaskór“), skyldu
þeir vera úr svörtu skiixni
með hvítunx eltiskinns-
Ixryddinguni eður, að
minnsta kosli, með hvitum
eltiskinnsþvengjum. Enginn
mátti vei’ða útundán, því þá
fór hann eður hún í jólakött-
inn eður klæddi jólaköttixxxx,
sem kallað var. — Jólakött-
urinn var n.l. meinvættur
verulegu nænxi. Kornvörur
þær, senx þá fluttust voru
í’úgur og bankabygg, sem þá
nefixdist grjón, og svo liiils-
liáttar af lieilunx haunum,
ertunx.
Mjög var korixvaran af
skoi’iium skanxnxti txlls stað-
ai\ og lítill hluti af matföng-
um, heixxxilanna. Nokkuð var
Jxó til á lxverjunx bæ af þeirri
vöru, að minnsta kosti Jxað,
sem nægði til Jxess að gera
nokkurn dagamun á stórhá-
tíðum og tyllidögum, en
ein í kattarlíki, sem vitjaði|mjög fóru þær hirgðir eftir
nxannabyggða um jólaleytið öðrunx efnahag lieimilaixna.
og gleypti þá livern þann, Alls staðar var Jxá venja að
sem ekki var ski’ýddur ein-
gera stórar og Jxykkar rúg-
lxverri nýrri jólaflík. Eiri mjölskökur fyrir jólin, „jóla
nauðsynin var enxx, sem kökui’“, eiixa liaixda hverjunx
mönnum vai- að sönnu ekki ^ heimilismanni. Á Norður-
sjálfrátt að hæta úr, §em sé. Jandí nxun liafa verið alsiða
liagstæður þurrkdagur rétt ag gcra svonefnd „laufa-
fyrir jólin, sem þá nefndist brauð“ lil jólanna.'Voru þau
fcfátækraþerrir“. Þá voru gerð úr rúgliveiti, og liöfð
Jxvegin og Jxurrkuð löt Jxau næfúrþunn, voru Jxau gegxx-
serix í skyldi klæðast á að- skorin nxeð ýnisu rósaflúri,
fangadagskvöldið. Víða var síðan voru j,au soúin i tóh
Jxá lítið um spariföt, og fátt
nptafötum hjá fátækl-
Ehi allir lilutu sjálf-
og svo hökuð. Lítt þekktist
^iðufx V estfjörðum. Víðj
rfvoru gerðar luninxj
skaparvinna sótt af miklu
kappi dag lxvern að vetrin-
um, en aldrei Jxó sexxi næstu
vikuna fyrixj jól, Jxví á jól-
ununx Jxótti I æskilegast, að
hver heimilismaður eignað-
ist að minnsta kosti eina
sagt að húast lxeztu fötum ur ur fiuu hankalxyggsnxjöli
sixiuiix, tárhreimmx á að-j til þess að gefa með jólakaff-
fangadagskvöldið, áður en ;nu Voru Jxær hakaðar xx
taka skyldi á móti heilaga stórum pottbotni eða Jxunnri
jólabarhinu með lixiga og jánxplötu }Tir hlóðaeldi. Á
lijarta á komanda nóttu. |einstökunx efnaheimiluin
Svo varð að undirhúa Jxekktust Jxó steikarapönnur
ljósadýrðina. Næstum alls og vöpplujárn,sem noluð
slaðar voru þá notaðir lýsis-
lampar (koluljós) lil sveita
á kvöldvökum, en kertaljós
Jxóttu Jxó fínni og fallegri, en
voru við bakstur. Flestallii’,
Jxótt fátækir væru, reyndu að
eignast lítið eitt af kaffi-
haununx og sykri, lielzt
einkum voru Jxað lieldri ikaxxdís, til jólaixna, sönxu-
menn sem efixi liöfðu á að leiðis dálítið af „toppa-ixiel-
veita sér þaixn munað dag-'
lega. Öll kerti voru þá heima-
gerð tólgarkerti. Vaxkerti
fluttust ekki fyrr en löngu
síðar.
Víðasl livar var reynt að haft
eignast svo nxörg kerti til
heimilisiixs-, að Ixver heixnil-
leyfðu. Hvarvetna yar tó-, isxnaðúr 'gæti. xngiíast eiti
kerti á aðfangadagskvöld-
ið. Víða; voi’U' til: kertaform,
annað hvort úr gleri eður
hlikki, senx kerti voru steypt
í, sunxs staðar voru stevpl
svonefxxd strokkkerti. Rök-
in, kveikirnir, voru úr livítu
is“, sem skafinn var vfir
lunximxrnár, pönnukökunx-
ar og vöpplurnal’. Súkkulaði
Jxekktist að sönnu, en nxjög
sjaldgæft var, að Jxað væri
1 nxannfagnaðar á
Jxeinx árum. Hins vegar
xxxunu nxargir liafa gevmt
bréiiriivlfiátár, lil að gæða séif
og sínuxxi á, saman við jóla-
kaffið, Atls stdðai’'var soðið
hangikjöt til jólanna, og
ætíð hið Jxezta, senj til var>
svo sem af völdum sauð eður
annai’ri vænni kind. A
mannmörgum lieimilum