Morgunblaðið - 23.06.1918, Blaðsíða 2

2
MORGUNBLAÐTÐ
Fyrirætlanir Austur-Asíu-
félaysins.
H. N. Andersen etatsráð hefir látið
dönsk blöð birta eftirfaiandi skýrsiu
frá sér um afskifti »Ö. K.« af fossa-
málinu:
— Á aðalfundi Austur-Aaíu-félagsi
ns hicn 9. apríl þ. á. mæiti einn af-
hluthöfum til mín á þessa Ieið:
— Til þesBa hafið þér aðallega
Ieitað til hinna heitu Ianda, Beinið
nú einnig athygli yðar til norðurs.
|>ar eru bundin hulin öfl sem þér
munduð geta leyst.
f>essu svaraði eg á þá leið, að jörð-
in væri eigi stærri en svo, að maður
gæti haft hana alla í huga og að við
hefðum líka augastað á því Iandi,
sem hér væri átt víð.
í dönskum og útlendum blöðum
hefir þetta stutta svar verið gert að
skýrslu um víðtækar fyrirætlanir er
mér hafa aldrei til hugar komið.
Nökkur döusk blöð, sem höfðu frétta-
ritara á fundinum hafa sagt rétt frá,
en samt sem áður virðast ýkjurnar
hafa fengið byr undir báða vængi og
eg vil þess vegna skýra frá því, hvað
eg átti við með orðum mínum um
ísland á fundinum.
1 samræðum við forsætisráðherra
íslands, Jón Magnússou, í þau tvö
skifti, sem hann hefir komið til Dan-
merkur, lét eg það um mælt, að
frumkvæðið og afl þeirra hluta sem
gera skal, ættu að svo miklu leyti
sem unt væri að koma frá íslending-
um sjálfum, þegar um viðskifta-fram-
þróun landsins væri að ræða, og að
félög sem stofnuð yrðu í því skynl,
ættu að eiga heima á íslaudi, ef hægt
væri að koma því við. Á þessum
grundvelli kvaðst eg fús til þess, ef
þess væri æskt, að styðja að fram-
þróuninni að svo miklu leyti Bem
það stæði í mfnu valdi. þetta end-
urtók eg við ráðherrann í viðurvist
merkra fulltrúa dauskra iðnrekenda
og voru þeir á Bama máli og eg, að
því þó við bættu, að vér kváðumst
fúsir til þess vegna umhyggju fyrir
íslandi, að leggja fram fé til slíkra
fyrirtækja og verklega og viðskifta-
lega þekkingu til framþróunar íslaudi.
í samræmi við þetta hefi eg heitið
styrk mínum til þess, að koma á fót
þeim fyrirtækjum á íslandi, sem sótt
hefir verið um leyfi fyrir hjá Alþingi
og sem Jarl verksmiðjueigandi mun
skýra blöðunum frá hver eru.
Skýrsla Jarls.
Hún er á þessa leið:
— Árið 1908 var stofnað íslenzkt
hlutafélag, með aðalbækistöð f Nor-
egi og var tilgangur þess að starf-
rækja islenzka fossa.
Norðmenn vissu að Danir mundu
fúsir til þesa að styðja að framþróun
íslands og sneru sér þess vegna til
nokkurra mikilsmetinna Dana til þess
að vinna áhuga þeirra fyrir þessu
fyrírtæki.
Aðrir eins merkismenn og G. A.
Hagemann, Ludv. Bramsen og Hamm-
erieh — sem nú eru allir látnir —
gerðust hluthafar. Hið sama gerðu
þeir Jörgensen konferensráð, Mon-
berg etatsráð, Fr. Johannsen síma-
stjóri, Otto Liebe hæstaréttarlögmað-
ur og verkfræðingarnir Alex. Foss
og Poul Larsen.
Norsku félagsstjórninni tókst samt
sem áður eigi að koma fyrirætlunun-
um í framkvæmd og frá norskum
hluthöfum kom þá fram ósk um það,
ao ná aftur peningum þeim, er lagð-
ir höfðu verið í fyrirtækið og notaðir
höfðu verið til þess að kaupa fyrir
ýms fossaréttindi.
Dönsku hluthöfunum hafði eigi
gengið til nein gróðafíkn og þess
vegna vildu þeir eigi fara þessa leið.
Og með samningum tókst það svo,
að fá aðalbækistöð félagsins flutta til
Danmerkur. þetta gerðist á önd-
verðu árinu sem leið.
Hina nýju stjórn félagsins skipa:
J. C. Jarl verksmiðjueigandi, sem er
formaður í f o s s a f é 1 a g i n u
í s 1 a n d, Paul Larsen verkfræðing-
ur og N. C. Monberg etatsráð. I
júní 1917 lögðu þeir fyrir íslenzku
stjórnina tilboð þau, er áttu að
marka grundvöllinn fyrir starfsem-
inni framvegis.
|>eir lýstu yfir því, að þeir ætluðu
sér að byggja út Sogfossana.
í sambandi við það ætluðu þeir að
reisa verksmiðju, til þess að hagnýta
nokkurn hluta hinna 50,000 hestafia
fossanna, og var þá aðallega hugsað
um að vinna áburðarefni úr loftinu
til notkunar fyrir danskan og íslenzk-
an Iandbúnað.
Ennfremur var gert tilboð um það,
að sjá Beykjavík og nokkrum hluta
Suðurlands fyrir ódýru rafmagni,
að leggja þá v e g i er þyrfti og
járnbraut, sena átti að leggja frá
Beykjavfk, umhverfis þingvallavatn
niður að Sogi og niður á Suðurlands-
undirlendið.J
það var ætlast til þess að lands-
sjóður fengi hlutdeild í ágóðanum
sennilega sem árgjald, er miðast við
ákveðna hundraðsupphæð af gróð-
anum.
(Hlutafélag þetta hefir þegar trygt
sór eignarrétt og ainotarétt í 100—
200 ár á mörgum helztu fossum
landsius, auk Sogfossanna. f>að
hefir ráð á hinum nafnfræga Gull-
fossi og þrem stórum foasum á Norð-
urlandi, en ætlar þó fyrst og fremst
að eins að starfrækja Sogfossana.
>Politiken<).
f>essi málaleitun félagsins, sem
hér hefir nefnd verið, hefir Iegið fyr-
ir Alþingi íslendinga og það hefir
skipað nefnd í málið. Hún hefir þó
eigi tekið neiua ákvörðun, en að því
er vér vitum bezt, er það ætlun
hennar að taka sér lærdómBferð
(Studierejse) á hendur að loknu þingi
og ræða þá málið við stjórn félags-
ins hér.
Til fyrirtækis þess, sem hér er
gert ráð fyrir, þarf stórfé. f>að er
búist við að eigi verði komist af
með minna en 20 miljónir. Útbygg-
ing Sogfossanna mun ein kosta 10
miljónir, járnbrautirnar 3 J/2 miljón
og auk þess kemur kostnaður við
rafmagnsleiðslu og vegagerðir.
það er eigi gott að segja það nú
sem stendur 'hvort peningamarkaður
í Danmörku verður framvegis jafn-
glæsilegur og á öndverðu árinu sem
leið, svo að hægt sé að safna þessu
fé hér. Bn af þessum ástæðum höf-
um vér tekið það skýrt fram við ís-
lenzku Btjórnina að það væri heppi-
legt, ef hún gæti fljótlega tekið
ákvörðun í málinu.
Aðaltilgangurinn með fyrirætlunum
vorum er sá að styðja að framþróun
íslands og efia gott samkomulag milli
íslands og Danmerkur með því að
tengja saman danska og íslenzka
hagsmuni og gera Danmörk að stór-
um kaupanda að íslenzkum afurðum,
sem Danir verða nú að Bækja til
Noregs og Suður-Ameríku. f>að er
auðskilið að slíkt risafyrirtæki sem
þetta, og erfitt viðfangs, hefir mikla
áhættu í för með sér, svo að fjárlegir
hagsmunir mundu eigi eiuir geta
hrundið máliuu fram.
f>etta verður að teljast þjóðartyrir-
tæki i báðum löndum, í >det samlede
danske Biget, og það er vonandi, að
sú fórnfýsi, sem Danir hafa sýnt í
þessu, verði réttilega metiu meðal
leiðtoga íslenzku þjóðarinnar, svo að
þetta þýðingingarmesta skref, sem
stigið er i áttina til samvinnu rnilli
Danmerkur og íslands, leiði til góðs
árangurs fyrir báðar þjóðirnar.
Hvað blöðin segja.
■»Börseni.: Maður skyldi eigi ætla
að það væri nokkuð móðqandi fyrir
tilfinningar ísleodinga í umnaælum
H. N. Andersens á aðalfundi »Ö. K«.
Þvert á móti mætti ætla að hverjum
einasta Islending qeðjaóist vel að hinu
fyrirhugaða fyrirtæki. Vér efumst
heldur eigi um, að þá er misskiln-
ingur sá, er upp hefir kotnið, er
leiðréttur, þá muni íslendingar rneta
að verðleikum þó óeigingjörnu aðstoð
sem hér er boðin til þess að efla
framfarir íslands. — Vér höfum
ávalt bent á það að það væri skylda
Dana að stuðla að framförum á Is-
landi, þannig að þær Jyrst o% jremst
yrðu Islendingum sjdlfum til hags-
muna. Danskt auðmagn þarf ekki
að leita starfsviðs á Islandi, en oss
virðist að Danir á viðurkenningar-
verðan og gleðilegan hátt uppfylli
skyldu sína með því að láta það fé,
er þeir hafa grætt á síðustu árum
koma Isiandi til hagsmuna á þann
hátt sem H. N. Andersen hefir frá
skýrt.
»Berlingske T>dende«: Það er
enginn efi á því að ummæli þessi
muni falla i góðan jarðveg á íslandi.
Með venjulegum glöggleik og brein-
skilni í framsetningu málsins er
frumkvæðið og framkvæmdaaflið til
íslenzkrar framþróunar sett á sinn
rétta stað, sem sé í Islandi sjálfu,
jafnframt því að loforð er gefið um
dyggilegan tilstyrk með því fé og
þekkingu, er á Isiandi kynni að
skorts. —
»Ekstrabladet< : Manni hlýtur að
bregða nokkuð í brún er maður les
þetta (niðurlagsorð Jarls) þar sem
verzlunar, viðskifta og iðnaðarmál-
efnum er blandað saman við þjóð-
legar óskir og framsóknarþrá og
málið þar með dregið inn á poli-
tikskt svið. Maður minnist ósjálf-
rátt — og með gremju — hversu
likar tilraunir, er fyrir nokkru voru
gerðar úr sömu átt til þess að knýta
Vesturheimseyjar fastara við Dan-
mörk, mishepnuðust og manni verð-
ur á að spyrja, hvort það hefði eigi
verið betra að draga eigi svo mjög
fram hina þjóðlegu hlið málsins og
blanda eigi afstððu íslands til danska
ríkisins inn í þetta máll Samning-
arnir um rikjasambandið eru nú á
byrjunarstigi, og það er að minsta
kosti efasamt hvort það muni flýta
fyrir málum, sem þarf að flýta fyrir
lausn á, að þau eru gerð háð því
hvernig fer um þetta mál. I fæstum
orðum er hér aðeins um það að
ræða hvort íslendingar vilja gefa
dönsku eða dansk-íslensku miljóna-
félagi leyfi (Koncession) til þess að
hagnýta Jþessa fossa og koma á fót
vissurn iðnaði í sambandi við það.
Úr þessu máli væri hægt að leysa
án þess að þjóðleg og politisk deilu-
mál Islands og Danmerkur væri
dreginn þar inn í og áreiðanlega
væri hægt að leysa fyr og heppi-
lega úr málinu án þess. Vér hneigj-
umst líka að þeirri skoðun, að ef
það er satt sem Jarl segir, að fjár-
magn eitt sé eigi þess megnugt að
koma málinu í framkvæmd, þá sé
bezt að hætta við fyrirtækið nú
þegar. Það má eigi búast við því
að 20 miljónir króna sópist saman
í góðgerða (þjóðlegu) skyni. Það
er venjulegt að miljónirnar verði að
gefa af sér rentur, en þegar sagt er
að eigi sé til þess ætlast, þá vekur
það venjulegast illan grun. Og það
er eigi óhugsandi að Islendingar
séu svo lengi að hugsa sig um
vegna þess að þeir hafa fengið illan
grun, sem að vísu er ástæðulaus t
sjálfu sér, en þó skiljaniegur þegar
maður hefir lesið það sem hér er
vitnað í.
Samsæti
var Guðmundi Friðjónssyni frá Sandi
og bióður hans Sigurjóni haldið t
Iðnaðarmannahúsinu siðastl. föstu-
dagskvöld af nokkrum rithöfuudum,
skáldum og mentavinum höfuðstað-
arins (alls 20 auk heiðursgestanna).
Samsætið setti ritstj. Jakob Jóh.
Smári, eftir það settust meun að
borðum og hófust brátt ræðuhöld.
Talaði dokt. Guðm. Finnbogason
fyrir minni heiðursgestins G. Fr., og
Jakob Thorarensen flutti honum
kvæði. Fyrir minni íslenzkrar tungu
talaði Bjarni Jónsson frá Vogi, og
minni' skáldskapar dr. Ágúst H.
Bjarnason, minni Sigurjóns Friðjóns-
sonar Guðm. Hagalín skólapíltur og
minni Þórisdals Jóhann Jónsson
skólapiltur og minni íslands Þorsteinn
Gíslason ritstj. Auk þessa var
kvæði flutt Guðmundi Friðjónssyni
eftir Guðmund Hagalín og M. Gisla-
son, og kvæði til beggja heiðursgest-
anna flutti Þorst. Gísason. Guðm.
Magnússon rith. talaði um G. Fr.
sem bónda. Töluðu og heiðurs-
gestirnir báðir, og margir tóku oftar
en einu sinni til máls og þess á
milli kvæði sungin. Var samsæti
þetta hið ánægjulegasta og »gnægð
eldheitra orða« í ræðum manna.
Til snæðings var soðinn lax, steik
og drykkir; stóð samsætið yfir frá
kl. 8 til kl. 2J/2 um nóttina. Var-
þá heiðursgestunum fylgt heim.