Morgunblaðið - 18.09.1935, Blaðsíða 4

4 t
M ! H f. I N B L A Ð I Ð
Miðvikud. 17. sept. 1935.
okii r^Á
Landsbanki íslands fimmtíu ára.
1885 — 18. §epteinber — 1035.
Frá stofnun Landsbankans.
Eftir Magnús Jónsson.
(feíS'.V'-r, v %, •:
Landsbanki íslands er kall-
aður fimtugur í dag. Reyndar
er það ekki rjett. Það eru elstu
fandsbankalögin, sem eru fim-
tug í dag. Bankinn sjálfur verð-
ur ekki fimtugur fyr en 1. júlí
næsta sumar, því að hann var
opnaður og hóf starfsemi sína
1. júlí 1886, og við það eitt er
hægt að miða aldur hans.
Fyrstu hálfu öldinni í þróunar-
ferli hans er ekki lokið fyr en
1. júlí 1936. En úr því að menn
hafa kosið að halda heldur upp
á afmæli laganna, sem nú eru
ekki lengur í gildi og aldrei
urðu 50 ára, heldur en bank-
ans, sem enn starfar, þá er ekk-
ert við því að segja. Það er og
bót í máli, að skamt er í milli.
Ef dæma skal um þróun
Landsbankans þessi rúm 49 ár,
sem hann hefir starfað, þá verð
ur að hafa í huga og bera sam-
an báðar myndirnar, bankann
eins og hann er nú, og „ný-
íædda barnið“, Landsbankann
1886. Þessar tvær myrldir eru
líka að nokkru leyti ekki ó-
skemtilegar myndir af þjóðinni,
högum hennar og hugsunar-
hætti þá og nú.
Að einu leyti eru báðar mynd
irnar svipaðar, því að á báðum
þessum tímamótum er ógurleg
kreppa í landinu og hefir staðið
um nokkurn tíma. Veturinn
1880—’81 er í minnum hafður,
„frostaveturinn mikli“, og þá
ekki síður sumarið 1892, „mis-
lingasumarið“. Þá mátti heita
að ekkert heyjaðist. Er talið að
um þriðja hvert lamb hafi drep-
ist. Milli Oks og Skarðsheiðar
annarsvegar og Gilsfjarðar hins
vegar er talið að fallið hafi:
136'nautgripir, um 26.000 full-
orðið fje og gemlingar, um
16400 lömb og 1300 hross.
Lausafjártíund í Suður- og Vest
uramtinu lækkaði um 34%.
Veðráttuna má marka m. a. af
því, að alla sumarmánuðina
voru stærstu vatnsföll riðin á ís
við og við. Eina ljósglætan í
þessu kreppumoldviðri var sú,
að Skotar (Coghill) keyptu fje
fyrir sæmilegt verð.
Nærri má geta hvílíkt svöðu-
sár svona árferði skildi eftir.
Og á næstu árum bættist svo
það við, að verslunin við Skota
brást. Árið 1886 keyptu þeir ná-
lega ekkert, en skuldir söfnuð-
ust svo gífurlegar í verslunum
að tekið var fyrir úttekt.
Á svona tímum var Lands-
bankinn opnaður.
Undanfarin ár höfðu verið
bollaleggingar um það, að bæta
úr „peningaeklunni“ með stofn-
un banka. En ekki gekk það
með neinum ofsahraða frekar
tn annað um þessar mnudir.
Loks lagði þó stjórnin frumvarp
fyrir þingið 1881 ,,um stofnun
lánsfjelags fyrir eigendur fast-
eigna á íslandi“, í líkingu við
fjelög þau, sem þá voru að
komast á í Danmörku. Neðri
deild afgreiddi frumvarpið,
þrátt fyrir sterkan andróður
meiri hlutans, undir forustu
Arnljóts Ólafssonar, sem vildi
fá banka.
í efri deild var meiri hlutinn
með bankastofnun, og bar fram
frumvarp um það, en svo lauk,
að bæði frumvörpin voru feld.
Svo liðu tvö ár milli þinga.
Sama sagan endurtók sig svo
á þingi 1883. Deildirnar stóðu
hvor gegn annari og alt var
felt.
Þá sneri stjórnin sjer til Nati-
onalbankans, og frá stjórn hans
kom frumvarp um stofnun
banka á íslandi. Er talið, að
etatsráð Levy, sem þá rjeði ná-
lega öllu í peningamálum Dan-
merkur, og talinn er einhver
snjallasti bankamaður, sem
uppi hefir verið á Norðurlönd-
um, hafi verið höfundur frum-
varpsins. En það aflaði þessu
frumvarpi sigurs á Alþingi, að
í því var eiginlega farið bil
beggja. Með því var eiginlega
ekki stofnaður seðlabanki, en
samt var stofnaður banki, sem
hafði seðla, svo að báðir fengu
sitt. Aðal hugmyndin var sú, að
landsjóður gefur út seðla, og
lánar þá til ráðstöfunar. I stað
gullforða í bankanum notar
landsjóður traust sitt til útgáfu
seðla, sem aldrei áttu að nema
meiru en því, er vænta mátti að
hjeldist í umferð. Málið flaug í
gegnum þingið 1885, og náði
staðfestingu sem „lög nr. 14,
18. sept. 1885, um stofnun
landsbanka.“ Þessi lög eru af-
mælisbarnið í dag. Er því rjett
að segja aðal efni þeirra.
Tilgangur bankans er „að
greiða fyrir peningaviðskiftum
í landinu og styðja að framför-
um atvinnuveganna“. Landsjóð-
Magnús Sigurðsson bankastjóri. Georg Ólafsson bankastjóri.
L. E. Kaaber, bankastjóri.
ur leggur fram 10.000 kr. til
þess að koma bankanum á fót.
Landsjóður gefur út alt að
hálfri miljón króna í seðlum og
lánar bankanum eftir því, sem
þörf krefur. Eftir 5 ár greiðir
bankinn landsjóði 1% í vöxtu
og leggur 2% í varasjóð. Seðl-
unum er skift í bankanum fyrir
aðra seðla og „gegn smámynt
eftir því sem tök eru á“.
Helstu störf bankans eru:
1. Að taka við innlánsfje.
2. Að kaupa og selja innlenda
og útlenda víxla og ávísanir
og verðbrjef.
3. Að lána gegn fasteignaveði,
handveði og ábyrgð sveita-
og bæjasjóða.
4. Að veita lánstraust gegn
handveði eða sjálfskuldar-
ábyrgð (reikningslán).
5. Að innheimta skuldir.
Útibú á bankinn að setja
upp eins fljótt og auðið er,
einkum á Akureyri, ísafirði og
Seyðisfirði.
Þá eru nefnd venjuleg hlunn-
indi bankans.
í stjórn bankans eru: Fram-
kvæmdarstjóri með 2000 kr.
launum og tveir gæslustjórar,
með kr. 500 þóknun, kosnir sinn
af hvorri þingdeild. Þá er bók-
ari og fjehirðir með kr. 1000
hvor.
Ef bankinn verður lagður
niður á fyrst að greiða öllum
þeim, sem hjá bankanum eiga, hann var opinn tvisvar í viku,
kröfur þeirra, netóa landsjóði á þriðjudögum og föstudögum,
seðlaskuldina. Það sem eftir er tvo tíma í senn.
rennur svo í landsjóð, en hann
innleysir seðlana.
Bankinn er eftir þessu
Ekki þótti það heldur nauð-
synlegt að skipa bankanum
framkvæmdastjóra, er hefði
„landsbanki“ í þess orðs fullu; það að aðalstarfi, heldur var
merkingu, og það hefir hann það starf falið Lárusi Svein-
verið æ síðan, þó að fram hafi, björnsson, yfirdómara, og
komið tillögur hvað eftir annað gegndi hann bankastjórninni
um það, að breyta því fyrir- jafnframt embæt'ti sínu. Gæslu-
komulagi.
stjórar voru þeir Jón Pjeturs-
5. júní næsta ár, 1886, er svo. son og Eiríkur Briem. Bókari
gefin út reglugerð um starf-
semi bnakans.
Þjóðin var ekki mikil á lofti
var skipaður Sighvatur Bjarna-
son og fjehirðir Halldór Jóns-
son. Sagði Sighvatur mjer það,
um þessar mundir. Ákveðið að starfið hefði verið rólegt,,
hafði verið að lækka Alþingis- ■ mikið rabbað og tekið í nefið,
húsið frá því, sem það var á því að allir á „heimilinu" tóku
uppdrætti húsameistara, og úrjí nefið nema Sighvatur. Var
afganginum var reist hús í hinum að því talsverð raun, og
„Bakarabrekkunni“. Þetta hús skildu ekki í því ,að jafn greind
er því fram á þennan dag hrjúftjur og góður maður skyldi skyldi
áferðar eins og Alþingishúsið,' hafa þennan ljóð á ráði sínu.
sakir skyldleika. í þetta hús Endurskoðandi bankans var Jón
var nú Landsbankinn settur. Og Jensson.
þar sem Landsbankinn var
miklu merkilegri en nokkurt
„bakarí“, þá breytti gatan um
nafn, og heitir síðan Banka-
stræti.
Eins og áður er getið var tals
vert deilt um það hvort setja
ætti á fót hjer banka eða fast-
eignalánsstofnun. Ofan á varð
að setja á stofn banka. En fyrst
Sama yfirtæksleysið kom ’ í stað setti hann nálega alt sitt
fram í allri tilhögun bankans. fje í fasteignaveðslán. Á fyrsta
Ekki er t. d. getið um það í reikningi, 31./12. ’86, á bank-
nokkru blaði, svo jeg hafi getað jnn útistandandi kr. 361.3 þús.,
fundið það, þegar bankinn var
opnaður. Og ekki var risið á
bankanum meira en það, að
og af þeim eru 289 þús. í fast-
eignaveðslánum. Víxlar eru þá
ekki nema tæpar 4 þús. krónur.
Fram um 1895 er um helming-
ur af fje bankans í fasteigna-
veðslánum, en þá fara sjálf-
skuldarábyrgðaidán að vaxa
ört, vegna þess, að þá fer bank-
inn að styrkja þilskipaútgerð-
ina.
En hjer er ekki tilgangur-
inn að segja frá öðru en stofn-
un bankans og fyrstu störfum.
Fyrst starfar hann eingöngu
með seðlum landsjóðs, en svo
bráðlega einnig með sparifje,
því að Sparisjóður Reykjavíkur
sameinaðist bankanum fyrri
part árs 1887. Svo kemur dá-
lítið hlaupareikningsfje og smá
vaxandi varasjóður bankans:
Árið 1891 er bankinn búinn að
ná öllum seðlunum, % miljón.
Árið 1899 eru seðlarnir aukn-
! ir upp í 750 þús. og sú upphæð
íer öll komin í veltu 1901.
Landsbankahúsið nýja.
i
Frh- 1. d. 5. Síðu-