Morgunblaðið - 14.11.1939, Blaðsíða 5

JÞríðjudagur 14. nóv. 1939.
i
• S
Ötgeí.:»H.f. Árvakur, Reykjavfk.
Rltatjörar:
Jðn Kjartansson,
Valtýr Stefánsson (ábyrgCarm.).
Auglýsingar: Árni Óla.
Ritstjðrn, auglýsingar og afgreiCsla:
Austurstræti 8. — Sfmi 1600.
Áskriftargjald: kr. 3,00 á mánuCi.
f lausagölu: 15 aura eintakiC,
25 aura meC Lesbók.
LAUGARNESKIRK7A
Rithöfunda-
rjettur
Bandalag íslenskra lista-
manna hefir gengist fyr-»
ir því, að frumvarp er komið
fram á Alþingi um breytingar
á gildandi lögum um rithöf-
undarjett sem miða að því að
'hafa ákvæði laganná þannig, að
við íslendingar getum komist
undir ákvæði Bernarsamþyktar-
innar.
★
Með því að standa utan Bern-
arsambandsins, segir í greinar-
gerð frumvarpsins, eru íslensk-
ir rithöfundar með öllu sviftir
•'-eignarj.etti verka sinna hvar sem
er í heiminum, utan Islands.
Það er ekki nema eðlilegt að
tnaenn vilja fá leiðrjetting á þeim
eigmamissi, og fá lög samþykt
til þess. En því miður er þetta
f*nál ekki eins einfalt og mönn-
um kann að virðast í fljótu
foragði. Það fylgir böggull
skammrifi, því ef við göngum í
iiið mikla samband ,þá þurfa
íslenskir bókaútgefendur að
borga til útlanda drjúgan skild-
*ng fyrir það sem hjer er gefið
át af bókum eftir erlenda höf-
unda. Og hvernig fer með dag-
skrárfé Ríkisútvarpsins. Það er
aldrei mikið, og altaf skorið við
nögl En því er ekki að leyna að
-skemra hrykki fjeð, sem veitt er
Svo sem kunnugt er, nú
síðast af grein síra
Garðars Svavarssonar hjer í
blaðinu, hefir, um allmörg
undanfarin ár, verið allmik-
ið um það rætt og ritað hve
mikil nauðsyn væri á að
fjölga kirkjum í hinu víð-
lenda og fjölmenna dóm-
kirkjuprestakalli.
Veit jeg ekki til þess, að
nokkur rödd, er andmælti þeirri
hugmynd, hafi látið heyra tii
sín opinberlega. Nú er sá skrið-
ur kominn á það mál, að fast-
ákveðin hefir verið bygging ann
arar þessara kirkna tveggja,
sem einkum hefir þótt nauðsyn
á að fá reista, og mun það mest
að þakka góðum undirtektum
sóknarnefndar Dómkirkjusafn-
aðarins um hjálp til að koma
upp því kirkjuhúsi. En þetta
kirkjuhús, sem hjer ræðir um,
er ný Laugarneskirkja. En
„nýja“ kalla jeg þessa væntan-
legu kirkju þar innfrá með það
í huga, að í því bygðarlagi hef-
ir fyrrum verið sjerstök sókn-
arkirkja og meira að segja um
full 400 ár. En hún var lögð nið-
ur í lok 18. aldar og hefir síðan
verið kirkjulaust í því bygðar-
lagi eða í 145 úr. Hjer er því
að rjettu lagi ræða um.endur-
reisn gamallar, niðurlagðrar
kirkju.
★
Kirkja var sett í Laugarnesi
á seinni hluta 14. aldar. Segir
í máldögum, að hún hafi verið
vígð nál. 1375, 2 nóttum. fyrir
Hallvarðsmessu af Oddgeiri
Þorsteinssyni Skálholtsbiskupi.
Hún átti í öndverðu hálft heima
land (er taldist jafngilda 20
hundruðum) og var því frá
upphafi vega sinna bændaeign;
því að svo hafði verið ákveðið
fil dagskrárinnar, ef útvarpið j „sættargerð um staðarmál“ (2.
þyrfti að greiða fyrir alt í orð- ! maí i297), að leikmenn hjeldu
a sama mælikvarða og
þjóðir gera.
★
Eftir dr. theol. Jón Helgason
hverju eru tveir bekkir með
bríkum og bakslám, sem herra
landfógeti [Skúli Magn.] hefir
gjöra látið handa sínu fólki“.
Viðeyjar-kirkja lá niðri um
þessar mundir og óvíst hvort
hún yrði endurreist, því að þar
var um heimiliskirkju (kapellu)
að ræða án allra lögrjettinda
annara en til graftar.
Laugarneskirkja var lig5
niður 1794. Hana þurfti þa £tð
endurbyggja, og vildu eigen ’ ir
losna við þann kostnað., Hins
vegar vildu stjórnarvöldin hlúa
sem best að hinni nýju Dón»-
Altaristaflan, sem árið 1775 var gefin Laugarneskirkju af þeim Bjarna kirkju í Rvík með stækkun sókn
Pálssyni og Eggert Ólafssyni. Hún er nú á Þjóðminjasafninu. arinnar bæði austur á ftógiim
og vestur.
manns, en dóttir Gísla lögmanns1
Þórðarsonar] hafi befalað, að
senda sér slopp gamlan og slit-
inn og altarisklæði með góðri
brún, hvert sent hafi verið til
Alþingis með þeirra eignar-
manni 1642, en sje nú ekki aft-
ur komið nje neitt aftur í stað-
inn“. Þó hefir þetta farið batn-
andi. Finnur biskup visiterar í
Laugarnesi 1758. Þá á kirkjan
tvo hökla annan „úr svörtu
plussi með krossi og fóðri“ —
•— hinn „af grænblómuðu Uld-
en Damask með rauðum pluss-
krossi og bláu fóðri sæmilegur“.
Rikkilín á kirkjan þrjú. Altar-
isklæði tvö. „Altarisbrún af
rauðu plussi með ljósgrænu silki
kögri og hvítu léreftsfóðri“.
Mesta skraut kirkjuhúss.ins er
á .þó „máluð vængjabrík [þ. e. alt-
litlum yfir prjedikunarstól. Eft-
ir siðaskifti liggja þessar jarð-
ir til sóknar í Laugarnesi: Rauð-
ará, Kleppur, Breiðholt, Vatns-
endi, Elliðavatn, Hólmur, Digra-
nes, Hvammkot, Kópavogur og
sjálfur kirkjustaðurinn með hjá
leigum (þær voru um 1700
fjórar að tölu: Naustakot, Fit,
Barnhóll og Hlaðið). En sá
galli var á þessum jörðum,
nema kirkjustaðnum sjálfum,
að þær voru allar knoungseign,
en af konungsjörðum greiddust
engar fasteignartíundir, sem var
ærið tilfinnanlegt fyrir kirkju-
eiganda, er átti að standa
straum af kirkju sinni.
Þegar Brynjólfur biskup vísi-
teraði í Laugarnesi í fyrsta
skifti (nál. 1645) þykja honum
orðið hafa nokkur vanhöld
kúgilda-eign kirkjunnar. Þau
eru þá talin vera aðeins þrjú.
Skorar biskup á „eignarmann-
irn Magnús lögmann Björnsson
[á Munkaþverá], að hann til-
sjái, að [kúgildin] aftur undir
sum og tónum sem þar er flutt þejm stöðum, þar sem bænda- kirkjuna komist ef eigi eru til,
aðrar hlutinn var helmingur eða1 sv0 að kirkjan nái sínu fyrir
meira“. Hjer var því ekki um' hans góðu forsjá“. Bæði þá og
(neina ljenskirkju (sjálfseignar- síðar kvartar Brynjólfur biskup
Við fslendingar nefnum okk-|kirkju) að ræða, fremur en var /fir prjedikunarstóli kirkjunn-
ur bókaþjóð. Margt er hjer gef-ium hinar kirkjurnar í Seltjarn- ar er sje svo lítill, að prestur
áð út af bókum. Misþarfar og' arnes-þ.inga-prestakalli: kirkj- Varla geti athafnað sig þar
misgóðar eru þær. Þegar maður ( urnar í Reykjavík og í Nesi. Þó vægna þrengsla. Úr þessu fjekst
iítur yfir þann bókakost, sem , átti Laugarnes-kirkjan, eftir því, ekki bætt fyr en 125 árum síðar,
hjer kemur út yfir árið, finst er segir í máldögum þeirra Vilk-
manni að vel mætti þar vera, ins og Gísla biskups, nokkra
meira af þýddum ágætisbókum ‘ sjereign: 10 kúgildi, sem prest-
erlendra þjóða. Þær eru nú ur skyldi njóta arðs af, sem
íeknar hjer til þýðingar án þess fram að 1629 var fólginn „í full-
að endurgjald þurfi að koma um leigum“ þ. e. 2 fjórðung-
fyrir. Það kann að þykja óvið- um smjörs fyrir kúgildi hvert,
ikunnanlegt. En kostur íslenskr- en eftir þann tíma kemst sú
ar bókaútgáfu er þröngur, tak- regla á, sem haldist hefir síðan,
markaður markaðurinn, en að prestar fái aðeins 14 leigur,
furða hvað hjer er hægt að gera an „annan helming leignanna
ú því sviði með svo fámennri eignast ábúandi fyrir ævarandi
þjóð. Hætt við að það gæti haft ábyrgð kúgildanna“. Ennfrem-
iniklar afleiðingar fyrir útgáfu- ur átti kirkjan „5tha hvern lax
starfsemina að bæta þar við á- af veiði þeirri, er Viðeyingar
lögurnar sem fyrir eru. Og hvað eiga í Elliðaám fyrir utan þann
útvarpsstarfsemina áhrær.ir, þá part, sem Hallotta Þorsteins-
er hún ekki lengra á veg komin dóttir gaf klaustrinu í Viðey“.
K.irkjan í Laugarnesi var
alla tíð torfkirkja í sjö staf-
en svo, að það er í algerðri ó-
vissu hvort takast má til lengd-
ar að halda uppi dagskrá sem gólfum, „alþiljuð utar í gegn og
að gagní kemur og er þjóðinni öll undir súð“ „með standþili
samboðin.
Þessvegna er best að athuga
og bjórþili bak og fyrir“, svo
og með milligerð (piláraverki)
frumvarpið um rithöfundarjett milli kórs og aðalkirkju, einum
og Bernarsamþykt frá báðumj glerglugga (seinna: tveimur, þó
hliðum. misstórum) yfir altari og einum
:r Laugarneskirkja eignaðist
prjedikunarstól, sem Neskirkja
við Seltjörn átti aflögum. I vísi-
tasíugjörð Br. biskups 1670 seg-
ir m. a.: „Item er frá kirkjunni
komin laxveiða-not öll úr Elliða-
ám undir Bessastaði og ekkert
aftur kirkjunni lagt svo að
menn viti. Það mun Guð
sjálfur eiga verða við þá [Bessa-
staðamenn], sem undan hafa
hefðað, því örvænt þykir, að
með lögum og rétti afturkallað
verði“. Biskup er auðvitað ekki
ánægður með annan eins yfir-
gang af hálfu herranna á
Bessastöðum og láir honum það
enginn.
Með „ornamenta og útensilia"
(skrúð og áhöld) kirkjunnar
p: u biskupar ekki heldur alt af
jafn ánægðir. Við fyrstu vísi-
tasíu Brynjólfs saknar hann
eins slit.ins hökuls úr kirkjunni.
„Segir ábúðarmaðurinn Jón
Árnason til, að húsfrúin Guðrún
Gísladóttir [kona Magnúáar lög
aristafla] nýlega kirkjunni gef-
in af Mr. Eggert Ólafssyni og
Mr. Bjama Pálssyni“. (Þeir hin-
ir sömu hafa og gefið kirkjunni
járnkarl!).
Kirkjan sjálf virðist, á því
tímabili, sem vísitasíubækur
vorar ná yfir, hafa verið endur-
bygð að minstakosti 4 sinnum.
En alt að einu er oft yfir v:ð-
haldinu kvartað. I vísitasíu
Vídalíns 1703 segir m. a., að
sóknarpresturinn kvarti um að í
byljum snjói inn um kórglugg-
an við altari. Og tuttugu árum
áður talar Þórður biskup Þor-
láksson í vísitasíubók sinni um
að kirkjan sje „ágengileg og ó-
fær til embættisgjörðar nema í
góðu veðri — — húsið þurfi
bráðrar aðgerðar „skuli heilög
embættisgerð ei hindrast“. En
það var gömul saga um bænda-
kirkna-eigendur, að þeim hætti
til að skera sem mest við nögl
sjer öll framlög til aðgerðar
kirkjum sínum. I Laugarnesi var
þetta því skiljanlegra, sem
tekjur kirkjunnar voru mjög af
skornum skamti (vegna skatt-
frelsis konungsjarða, sem áður
segir), þótt ,,eignarmenn“ Laug
arnes (eins og Magnús lögmað-
ur og seinna prófastsekkjan El-
ín Hákonardóttir, sem hjer
syðra átti miklar jarðeignir:
Hlíðarhús, Engey, Laugames o.
fl.) væru síst fátækir. I síðustu
vísitasíu Finns biskups (frá
1769) er m. a. tekið fram:
„Uppi yfir fremstu stafgólfum
kirkjunnar er loft með st,iga, á
Nú er unnið að því að ia
Laugarnes-kirkju endurreista.
Mjög skyldi það gleðja mig,
ef jeg fengi að sjá kirlkju ríSa
upp aftur þar í bygðarlaginu
og sjerstaka sókn verða til þajr
innfrá, enda er þörfin margföl#
í samanburði við það er áðiu
var.
Guð láti það lánast!
Stóiteldar haln-
arbætur Vest-
mannaeyinga
R
V estmannaeyj um.
aunverulegt frumskilyrði fyr-
ir tilveru Vestmannaeyja-
kaupstaðar er að hjer sje til gdð
höfn. Allar aðstæður til hafnar-
bóta eru hjer frá náttúi'unnar
hendi afar erfiðar og það svo, að
óvíða mun annarsstaðar hjer &
landi. Þrátt fyrir ill skilyrði og
fjárskort hafa Eyjabúar lagt í
mikinn kostnað vegna hafnarbót-
anna að undanförnu 0g hefir á sJL
sumri verið unnið mikið og þarf
verk.
Vinna við dýpkun hafnarinnar
hófst með dýpkunarskipinu, sem
keypt var hingað 1935, um miðjan
júní og var unnið bæði nótt og
dag' þar til í ágúst, eftir þann
tíma aðeins unnið á daginn. Strax
í byrjun var aðaláhersla lögð á að
dýpka innsiglinguna, með því píS
dæla möl og sandi frá svonefndu
Steinrifi, sem er grjóthryggur 'í
mynni innsiglingarinnar. Um
miðjan júlí var búið að dæla sVo
miklu af Steinrifinu að tiltækilegt
þótti að fara að taka upp grjót,
með aðstoð kafara, og gekk það
verk mjög vel, sem eflaust má
þakka því að dæla dýpkunarskips-
ins var látin sprauta hreinum gjó
niður í- grjótið og þeytti þannig
á burtu grjótinu og í kringúm
það möl og sandi og gerði á þanu
hátt auðveldara fyrir kafarann að
vinna verlc sitt. Dæla dýpkunar-
skipsins er það kraftmikil, að þag-
ur nefnda Steinrif hreyfðust 2Ö0>
FRAMH. Á SJÖTTU SÍÐH.